بند ۵ ستون فقرات سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت حرفه‌ای (OH&S) است. این بند تعیین می‌کند که «چه کسی» هدایت را بر عهده دارد، «به چه چیزی» متعهدیم (خط‌مشی)، «چه کسی چه کاری انجام می‌دهد» (نقش‌ها و اختیارات)، و «چگونه صدای کارکنان شنیده می‌شود» (مشاوره و مشارکت). خروجی‌های قدرتمند بند ۵ به‌طور مستقیم کیفیت برنامه‌ریزی ریسک (بند ۶)، اثربخشی عملیات و کنترل‌ها (بند ۸)، و بلوغ پایش عملکرد (بند ۹) را ارتقا می‌دهد. برای اطلاع از نحوه اخذ ودریافت این گواهینامه مقاله ایزو 45001 چیست؟ راهنمای 2025 + اصلاحیه اقلیمی (Amd 1:2024) را مطالعه کنید.
نیاز به مشاوره دارید؟ با ما تماس بگیرید…
- 1) نمای کلی بند ۵ و ارتباط آن با سایر بندها
- 2) ۵.۱ رهبری و تعهد: رفتارهایی که ممیز می‌بیند، کارکنان حس می‌کنند
- 3) ۵.۲ خط‌مشی OH&S: چه بنویسیم، چگونه در دسترس و «زنده» نگه داریم؟
- 4) ۵.۳ نقش‌ها، مسئولیت‌ها و اختیارات: از «وظایفِ مبهم» تا «RACI شفاف»
- 5) ۵.۴ مشاوره و مشارکت کارکنان: سازوکاری که «واقعاً» کار کند
- 6) پیوندهای حیاتی بند ۵ با بندهای دیگر
- 7) شواهدی که ممیز انتظار دارد ببیند
- 8) خطاهای رایج و راهکارهای سریع
- 9) برنامه اجرایی ۱۴ روزه برای استقرار/بازطراحی بند ۵
- 10) نمونه «چک‌لیست ممیزی داخلی – بند ۵»
- جمع‌بندی بند ۵ در ISO 45001
1) نمای کلی بند ۵ و ارتباط آن با سایر بندها
- ۵.۱ رهبری و تعهد: مدیریت ارشد باید نشان دهد ایمنی و سلامت بخشی از «استراتژی» و «فرهنگ» سازمان است؛ نه صرفاً الزامی برای انطباق.
- ۵.۲ خط‌مشی OH&S: یک بیانیه رسمی و در دسترس که تعهد به حذف خطرات، کاهش ریسک‌ها، رعایت الزامات، مشارکت کارکنان و بهبود مستمر را تصریح می‌کند.
- ۵.۳ نقش‌ها، مسئولیت‌ها و اختیارات: روشن‌سازی RACI برای اجرای سیستم؛ از مدیرعامل تا پیمانکار.
- ۵.۴ مشاوره و مشارکت کارکنان: سازوکارهای ساختاریافته برای شنیدن، مشارکت‌دادن و توانمندسازی کارکنان در همه مراحل—از شناسایی خطر تا بررسی حادثه.
نکته کلیدی: اگر بند ۵ را «زنده» کنید، بقیه بندها با اصطکاک کمتر اجرا می‌شوند. سیاست بدون رهبری واقعی، تبدیل به پوستر دیواری می‌شود؛ رهبری بدون مشارکت کارکنان، به «دستور از بالا» فروکاسته خواهد شد.
2) ۵.۱ رهبری و تعهد: رفتارهایی که ممیز می‌بیند، کارکنان حس می‌کنند
مدیریت ارشد باید فراتر از امضا عمل کند. نمونه اقداماتی که نشان‌دهنده تعهد واقعی‌اند:
- یکپارچه‌سازی با راهبرد کسب‌وکار: اهداف HSE (مثل کاهش نرخ حادثه و بیماری شغلی، ارتقای شاخص‌های پیشرو) در OKRها/KPIهای سازمانی دیده شود.
- تخصیص منابع کافی: بودجه برای آموزش، نگهداری پیشگیرانه، به‌روزرسانی تجهیزات ایمن‌تر، سایه‌بان/تهویه برای گرما و…
- الگوی رفتاری (Safety Walks): حضور منظم مدیران در محیط کار، گفت‌وگوی کوتاه با کارکنان درباره خطرات روزمره و موانع ایمنی.
- آستانه تحملِ «خطر صفرِ گزارش‌نشده»: تشویق گزارش شبه‌حادثه‌ها (Near Miss) و لغزش‌های فرایندی؛ عدم سرزنش گزارش‌دهنده.
- رسیدگی قاطع به عدم‌انطباق‌ها: پیگیری به‌موقع CAPA، ثبت درس‌آموخته، بستن حلقه‌ها.
- الزام پیمانکاران به استانداردهای برابر یا سخت‌گیرانه‌تر: بندهای قراردادی روشن، ارزیابی HSE پیش از ورود.
شاخص‌های پیشنهادی برای سنجش رهبری:
- نرخ مشارکت مدیریت در بازدیدهای HSE (تعداد/ماه)
- درصد اقدامات اصلاحی بسته‌شده در SLA
- نرخ گزارش شبه‌حادثه به ازای هر 100 نفر-ماه
- امتیاز «ادراک عدالت و انصاف ایمنی» در نظرسنجی فرهنگ ایمنی
مطالعه پیشنهادی:
- ایزو 45002 چیست؟ راهنمای اجرایی برای پیاده‌سازی مؤثر ISO 45001 در سازمان‌ها
- ایزو 45003: استاندارد تقویت پایه‌های سلامت روان در محیط‌های کاری
- ایزو 45004 و KPIهای کلیدی ایمنی: راهنمای محاسبه LTIFR، TRIR و Near Miss
3) ۵.۲ خط‌مشی OH&S: چه بنویسیم، چگونه در دسترس و «زنده» نگه داریم؟
الزامات محتوایی خط‌مشی (خلاصه عملیاتی):
- متعهد به حذف خطرات و کاهش ریسک‌ها (Elimination/Hierarchy of Controls)
- متعهد به انطباق قانونی و سایر الزامات (قوانین ملی، الزامات قراردادی، الزامات مشتری و…)
- متعهد به مشارکت و مشاوره کارکنان
- متعهد به بهبود مستمر عملکرد OH&S
- تناسب با مقاصد و بافت سازمان (پیوند با بند ۴) و چارچوب تعیین اهداف (پیوند با بند ۶)
الگوی آماده «خط‌مشی OH&S» (قابل سفارشی‌سازی)
خط‌مشی ایمنی و سلامت حرفه‌ای [نام سازمان]
ما در [نام سازمان] باور داریم که هیچ فعالیتی آن‌قدر فوری یا مهم نیست که نتوان آن را به‌صورت ایمن و سالم انجام داد. بدین‌وسیله متعهد می‌شویم:
- خطرات را حذف و ریسک‌های ایمنی و سلامت را با رویکرد سلسله‌مراتب کنترل‌ها به‌صورت نظام‌مند کاهش دهیم.
- تمامی قوانین، مقررات و سایر الزامات قابل‌اجرا را رعایت کنیم.
- کارکنان و نمایندگان ایشان را در تمام مراحل—از شناسایی خطر تا تعیین کنترل‌ها و بررسی حوادث—مشاوره و مشارکت دهیم.
- منابع لازم برای آموزش، تجهیزات، نگهداری و بهبود شرایط کار را فراهم آوریم.
- عملکرد OH&S را پایش کنیم، اهداف سالانه معنی‌دار تعیین نماییم، و به بهبود مستمر متعهد باشیم.
این خط‌مشی به اطلاع همه کارکنان و پیمانکاران می‌رسد، در دسترس عموم قرار دارد و به‌طور دوره‌ای بازنگری می‌شود.
امضا: [مدیرعامل/مدیر ارشد] | تاریخ: [..]
نکات اجرایی برای «زنده‌نگه‌داشتن» خط‌مشی:
- آموزش آن در بدو استخدام و بازآموزی سالانه؛ آزمون کوتاه فهم.
- نصب در نقاط پرتردد و درج در اپلیکیشن داخلی/تابلو اعلانات.
- ارجاع به خط‌مشی در جلسات روزانه ایمنی (Toolbox Talk) و کمیته HSE.
- اتصال خط‌مشی به اهداف کمی (مثلاً «کاهش ۳۰٪ حوادث قابل‌ثبت تا پایان سال»).
4) ۵.۳ نقش‌ها، مسئولیت‌ها و اختیارات: از «وظایفِ مبهم» تا «RACI شفاف»
هدف بند ۵.۳ جلوگیری از «سقوط توپ بین نفرات» است. شفاف‌سازی RACI (مسئول، پاسخ‌گو، مشاور، مطلع) برای فرآیندهای کلیدی الزامی است.
نمونه ماتریس RACI (قابل تطبیق با سازمان شما)
| فعالیت/فرآیند | مدیرعامل/مدیر ارشد | مدیر/سرپرست HSE | سرپرست واحدها | کارکنان | پیمانکاران | کمیته ایمنی |
|---|---|---|---|---|---|---|
| تصویب خط‌مشی OH&S | A | C | I | I | I | I |
| تعیین اهداف OH&S | A | R | C | C | C | C |
| شناسایی خطرات و ارزیابی ریسک | I | R | R | C/R (مشارکت) | C/R | C |
| برنامه آموزشی HSE | A | R | C | C | C | C |
| مدیریت تغییر (MOC) | A | R | R | C | C | C |
| ممیزی داخلی | I | R | C | C | C | C |
| بررسی حادثه/شبه‌حادثه | I | R | R | C/R (گزارش) | C/R | C |
| بازنگری مدیریت | A | R | C | I | I | C |
مطالعه پیشنهادی: رسیدگی به حوادث در ISO 45001
راهنما:
- A (Answerable/Accountable): پاسخ‌گو به نتیجه نهایی
- R (Responsible): انجام‌دهنده اصلی کار
- C (Consulted): مشارکت در تصمیم/اطلاعات
- I (Informed): در جریان قرار می‌گیرد
اسناد موردنیاز:
- ابلاغ رسمی اختیارات (Designation Letters)
- شرح وظایف مبتنی بر شایستگی (Competency Matrix)
- KPIهای نقش‌محور (برای مدیران، سرپرستان، HSE، پیمانکار)
5) ۵.۴ مشاوره و مشارکت کارکنان: سازوکاری که «واقعاً» کار کند
ISO 45001 بین مشاوره (Consultation) و مشارکت (Participation) تمایز می‌گذارد. مشاوره یعنی از کارکنان نظر بخواهیم و در تصمیم‌گیری لحاظ کنیم؛ مشارکت یعنی کارکنان «خودِ فرایند» را انجام دهند (مثلاً در تیم بررسی حادثه حضور داشته باشند).
اصول طلایی
- عدم‌تلافی و محرمانگی: هیچ پیامدی برای گزارش‌دهنده وجود ندارد؛ کانال ناشناس فعال باشد.
- شمول و دسترسی: شیفت شب، کارگران پیمانکار، کارکنان فصلی، و زبان‌های متفاوت پوشش داده شوند.
- بازخورد و بستن حلقه: هر پیشنهاد/گزارش پاسخ می‌گیرد (قبول/رد + دلیل).
- زمان اختصاصی: زمان رسمی برای جلسات کمیته و گفت‌وگوهای کوتاه روزانه.
- توانمندسازی: آموزش «شناسایی خطر»، «گزارش شبه‌حادثه»، «حق توقف کار ناایمن (Stop Work Authority)».
کانال‌های پیشنهادی
- کمیته ایمنی (ماهانه)، جلسات کوتاه روزانه (Toolbox Talk)، تابلو پیشنهادات/QR ناشناس، اپلیکیشن داخلی، جلسات بازخورد شیفت، واریانت دیجیتال فرم‌ها.
مطالعه پیشنهادی: نحوه پیاده سازی ایزو 45001
فلوچارت فرایند پیشنهادی
- ثبت پیشنهاد/نگرانی/شبه‌حادثه → 2) بررسی اولیه HSE و تعیین سطح ریسک → 3) ارجاع به مالک فرایند/سرپرست → 4) تصمیم (قبول/رد/نیاز به اطلاعات) → 5) اجرا/CAPA → 6) اطلاع‌رسانی نتیجه به گزارش‌دهنده → 7) تحلیل روندها در کمیته ایمنی.
الگوی «فرم مشاوره/مشارکت کارکنان» (نمونه ساده)
- شناسه فرم | تاریخ | واحد/سایت
- نوع مورد: ☐ پیشنهاد بهبود ☐ گزارش خطر ☐ شبه‌حادثه ☐ سایر
- شرح مورد (چه دیدید/پیشنهاد می‌دهید؟)
- محل/تجهیزات مرتبط | شیفت | افراد درگیر (در صورت تمایل)
- ارزیابی اولیه ریسک (توسط HSE): شدت × احتمال × مواجهه
- اقدام پیشنهادی | مسئول اقدام | موعد
- نتیجه نهایی | تاریخ بسته‌شدن | بازخورد به گزارش‌دهنده
- امضا/نام: (اختیاری) | کانال تماس: (اختیاری)
نکته: برای کارگران پیمانکار یا فصلی که دسترسی دیجیتال محدودی دارند، نسخه کاغذی در محل کار و جعبه‌های جمع‌آوری امن فراهم کنید. برای زبان‌های مختلف، نسخه‌های ترجمه‌شده آماده باشد.
6) پیوندهای حیاتی بند ۵ با بندهای دیگر
- بند ۴ (بافت سازمان): خط‌مشی باید با «موضوعات درونی/بیرونی» و «نیازهای ذی‌نفعان» همخوان باشد.
- بند ۶ (برنامه‌ریزی): مشارکت کارکنان در شناسایی خطرات/فرصت‌ها، تغذیه مستقیم ریسک‌رجیستر و اهداف.
- بند ۷ (پشتیبانی): نقش‌ها و شایستگی‌ها در ۵.۳ باید به برنامه آموزش، ارتباطات و اطلاعات مستند وصل شوند.
- بند ۸ (عملیات): صدای کارکنان در طراحی کنترل‌ها (LOTO، Permit to Work، مدیریت پیمانکاران، ارگونومی و…).
- بند ۹ (ارزیابی عملکرد): شاخص‌های «کیفیّت مشارکت» (نه فقط کمّیت)، تحلیل داده‌های پیشنهاد/شبه‌حادثه.
- بند ۱۰ (بهبود): رهبری باید تضمین کند درس‌آموخته‌ها به سیاست‌ها/رویه‌ها بازگردند و چرخه بسته شود.
مطالعه پیشنهادی: متن فارسی استاندارد ایزو 45001
7) شواهدی که ممیز انتظار دارد ببیند
- نسخه جاری خط‌مشی OH&S با امضای مدیریت ارشد + سوابق اطلاع‌رسانی/آموزش آن
- سوابق بازدیدهای مدیریتی (Safety Walk) و اقدامات پیگیری
- ماتریس نقش‌ها/اختیارات و ابلاغیه‌های رسمی + ماتریس شایستگی
- صورتجلسات کمیته ایمنی + لیست حضور کارکنان/نمایندگان
- رجیستر پیشنهادات/گزارش‌های کارکنان + نرخ بستن به‌موقع
- KPIهای رهبری/مشارکت و گزارش‌های دوره‌ای به مدیریت
8) خطاهای رایج و راهکارهای سریع
- سیاست‌های کلیشه‌ای و بدون سنجه:
- راهکار: پیوند سیاست به اهداف کمی و پروژه‌های بهبود مشخص.
- ابهام در مسئولیت‌ها (کار می‌ماند روی زمین):
- راهکار: تکمیل RACI برای فرآیندهای کلیدی و ابلاغ مکتوب.
- مشاوره صوری بدون بازخورد:
- راهکار: SLA پاسخ‌گویی، داشبورد عمومی نتیجه پیشنهادها، قدردانی از گزارش‌های باکیفیت.
- نادیده‌گرفتن پیمانکاران:
- راهکار: الزام پیمانکار به تبعیت از سیاست سازمان، آموزش پیش از ورود، ارزیابی HSE دوره‌ای.
- فرهنگ سرزنش:
- راهکار: رویکرد «بی‌سرزنش اما پاسخ‌گو»—روی سیستم و فرایند تمرکز کنید، نه فرد.
9) برنامه اجرایی ۱۴ روزه برای استقرار/بازطراحی بند ۵
- روز 1–2: بازبینی سیاست فعلی، جمع‌آوری داده اهداف/KPI، همراستاسازی با بافت (بند ۴).
- روز 3–4: کارگاه رهبری با مدیران؛ تعریف نقش‌ها و شاخص‌های رفتاری (Safety Walk، گزارش‌دهی).
- روز 5–6: تدوین/به‌روزرسانی خط‌مشی، اخذ امضای مدیرعامل، برنامه انتشار/آموزش.
- روز 7–8: تکمیل RACI و ابلاغ اختیارات، به‌روزرسانی ماتریس شایستگی و برنامه آموزش.
- روز 9–10: طراحی سازوکار مشاوره/مشارکت: فرم‌ها، QR ناشناس، تقویم کمیته، SLA پاسخ‌گویی.
- روز 11–12: آموزش سرپرستان برای تسهیل مشارکت و انجام گفت‌وگوهای کوتاه ایمنی.
- روز 13–14: راه‌اندازی داشبورد KPI (مشارکت، شبه‌حادثه، اقدام اصلاحی)، گزارش به مدیریت.
مطالعه پیشنهادی: نظارت و اندازه گیری در ISO 45001
10) نمونه «چک‌لیست ممیزی داخلی – بند ۵»
- آیا خط‌مشی OH&S متناسب با بافت سازمان است و تعهدات کلیدی را پوشش می‌دهد؟
- آیا سیاست به کارکنان/پیمانکاران ابلاغ و فهم آن راستی‌آزمایی شده است؟
- آیا نقش‌ها/اختیارات به‌صورت مکتوب تعیین و ابلاغ شده‌اند؟
- شواهد عینی رهبری کدام‌اند (منابع، بازدیدها، تصمیمات، بودجه، توقف کار ناایمن…)?
- کانال‌های مشاوره/مشارکت چه هستند و چطور در دسترس همگان قرار دارند؟
- نرخ پاسخ‌گویی به پیشنهادها و بستن اقدامات چگونه است؟
- آیا نمایندگان کارکنان در بررسی حوادث/تغییرات/تعیین کنترل‌ها حضور دارند؟
- آیا پیمانکاران به‌طور نظام‌مند در این سازوکارها ادغام شده‌اند؟
جمع‌بندی بند ۵ در ISO 45001
بند ۵ «قلب تپنده» ISO 45001 است: رهبریِ قابل‌مشاهده، سیاستِ معنادار و قابل‌اندازه‌گیری، نقش‌های شفاف و مشارکت حقیقی کارکنان. اگر این چهار مؤلفه را به‌خوبی بسازید، سازمان‌تان تنها «گواهینامه‌دار» نخواهد بود؛ بلکه واقعاً ایمن‌تر، سالم‌تر و تاب‌آورتر می‌شود—و این همان پیامی است که به مشتری، ناظر، و جامعه مخابره می‌کنید.
پیوست A — مطالعه تکمیلی
- «بند ۴: بافت سازمان و ذی‌نفعان (+الحاقیه اقلیم ۲۰۲۴)»
- «ISO 45002: راهنمای عملی بندبه‌بند»
- «روش اجرایی مدیریت تغییر (MOC) در 45001»
- «مدیریت پیمانکاران و مجوز کار (PTW)»
- «KPIهای ایمنی و داشبورد عملکرد (همسوسازی با 45004)»
پیوست B — حداقل اسناد/سوابق برای استقرار بند ۵
- خط‌مشی OH&S با امضا و برنامه ابلاغ
- ماتریس RACI، ابلاغ اختیارات، ماتریس شایستگی
- برنامه و سوابق آموزش خط‌مشی/گفت‌وگوهای کوتاه ایمنی
- صورتجلسات کمیته ایمنی + رجیستر پیشنهادها/شبه‌حادثه‌ها
- گزارش بازدیدهای مدیریتی + گزارش KPIهای مشارکت و اقدامات اصلاحی
نیاز به مشاوره دارید؟ با ما تماس بگیرید…
