ایزو 45001 استاندارد بینالمللی برای طراحی و اجرای سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی است. هدف آن کاهش آسیب و بیماریهای شغلی، بهبود رفاه کارکنان و افزایش تابآوری سازمان در برابر خطرات کاری است. این استاندارد بر پایه چرخه برنامهریزی–اجرا–پایش–اقدام اصلاحی (PDCA) نوشته شده و با ساختار مشترک استانداردهای مدیریتی (Annex SL) هماهنگ است؛ بنابراین بهراحتی کنار ISO 9001 و ISO 14001 یکپارچه میشود.
نیاز به مشاوره دارید؟ با ما تماس بگیرید…
- چرا استاندارد ایزو 45001 اهمیت دارد؟
- واژههای کلیدی
- ساختار استاندارد در یک نگاه
- تفاوت ISO 45001 با OHSAS 18001
- نقشه راه پیادهسازی گامبهگام
- شناسایی خطرات: از کجا شروع کنیم؟
- اهداف و شاخصها (KPI)
- الزامات مستندسازی
- مشارکت و مشاوره کارکنان
- کنترل عملیات و مدیریت تغییر (MOC)
- آمادگی و واکنش در شرایط اضطراری
- ارزیابی عملکرد، ممیزی داخلی و بازنگری مدیریت
- نمونه جدول ریسکنامه ساده
- نقشها و مسئولیتها (نمونه RACI)
- ادغام با ISO 9001 و ISO 14001
- فرهنگ ایمنی: از تبعیت تا مالکیت
- رسیدگی به رویداد و اقدام اصلاحی
- اشتباهات رایج و راهحل
- مسیر اخذ گواهینامه
- الگوی کوتاه «طرح آمادگی در شرایط اضطراری»
- قالب ساده «مجوز کار» (چکلیست)
- برنامه آموزشی پیشنهادی
- نمونه «برنامه بازرسی ماهانه»
- پرسشهای پرتکرار
- جمعبندی ایزو 45001 به زبان ساده
- منابع:

چرا استاندارد ایزو 45001 اهمیت دارد؟
- کاهش حوادث و روزهای ازدسترفته کاری
- کاهش هزینههای مستقیم و غیرمستقیم حوادث (درمان، غرامت، توقف تولید)
- بهبود تصویر برند و اعتماد مشتریان و سرمایهگذاران
- انطباق با قوانین کار و الزامات بیمهای
- افزایش مشارکت، انگیزه و نگهداشت نیروی انسانی
ذینفعان و منفعتها
ذینفع | منفعت مستقیم | منفعت غیرمستقیم |
---|---|---|
کارکنان | محیط کار ایمنتر، سلامت بهتر | رضایت شغلی، وفاداری |
کارفرما/مدیرعامل | کاهش هزینه حوادث، انطباق قانونی | بهرهوری، برند کارفرمایی |
مشتری | استمرار عرضه، کیفیت پایدار | اعتماد به زنجیره تأمین |
پیمانکار | الزامات روشن ایمنی | همکاری بلندمدت |
جامعه/نهاد ناظر | کاهش بار درمانی و اجتماعی | رشد فرهنگ ایمنی |
واژههای کلیدی
- خطر (Hazard): منبع بالقوه آسیب (ماشین بدون حفاظ، مواد شیمیایی).
- ریسک (Risk): ترکیبی از احتمال وقوع و شدت پیامد.
- کنترل: اقدام برای حذف خطر یا کاهش ریسک.
- رویداد/حادثه: رخداد ناخواسته؛ «نزدیکبهحادثه» رویدادی است که میتوانست حادثه شود ولی نشد.
- فرصت OH&S: موقعیتی برای بهبود ایمنی (مثلاً خودکارسازی فرایند پرخطر).
ساختار استاندارد در یک نگاه
ایزو 45001 شامل 10 بند است. بندهای 1 تا 3 اطلاعات عمومیاند؛ بندهای 4 تا 10 الزامات اصلیاند.
بند | عنوان | خلاصه الزامات |
---|---|---|
4 | زمینه سازمان | شناخت مسائل داخلی/بیرونی، نیاز و انتظار ذینفعان، تعیین دامنه سیستم |
5 | رهبری و مشارکت کارکنان | تعهد مدیریت ارشد، خطمشی، نقشها، مشورت و مشارکت مؤثر کارکنان |
6 | برنامهریزی | شناسایی خطرات، ارزیابی ریسک و فرصتها، اهداف و برنامههای رسیدن به آن |
7 | پشتیبانی | شایستگی، آگاهی، ارتباطات، اطلاعات مدون و منابع |
8 | عملیات | طرحریزی و کنترل عملیات، مدیریت تغییر، برونسپاری/پیمانکاران، آمادگی اضطراری |
9 | ارزیابی عملکرد | پایش و اندازهگیری، ممیزی داخلی، بازنگری مدیریت |
10 | بهبود | عدم انطباقها، اقدام اصلاحی، بهبود مستمر |
نگاشت به چرخه PDCA
فاز | بندهای مرتبط | خروجیهای کلیدی |
---|---|---|
Plan | 4، 5، 6، بخشی از 7 | زمینه، خطمشی، اهداف، ریسکنامه، برنامههای کنترلی |
Do | 7، 8 | آموزش، مستندسازی، کنترل عملیات، آمادگی اضطراری |
Check | 9 | شاخصها و پایش، ممیزی، گزارشدهی |
Act | 10 | اصلاحات، پیشگیری، بهبود مستمر |
تفاوت ISO 45001 با OHSAS 18001
اگر هنوز از OHSAS 18001 استفاده میکنید، مهاجرت ضروری است.
موضوع | OHSAS 18001 | ISO 45001 |
---|---|---|
ساختار | اختصاصی | Annex SL مشترک با 9001/14001 |
تمرکز | کنترل ریسک | مدیریت ریسک + مشارکت کارکنان + رهبری قوی |
مشارکت کارکنان | محدودتر | الزام مشاوره و مشارکت معنادار |
زنجیره تأمین | کمتر پررنگ | توجه به برونسپاری و پیمانکاران |
فرصتها | تمرکز بر خطر | خطر و فرصت همزمان |
نقشه راه پیادهسازی گامبهگام
پیادهسازی معمولاً در 3–6 ماه برای سازمانهای کوچک و 6–12 ماه برای سازمانهای متوسط انجام میشود. زمان واقعی به پیچیدگی بستگی دارد.
گام | اقدامهای کلیدی | خروجی قابل تحویل |
---|---|---|
1. ارزیابی اولیه | شکافسنجی در برابر بندهای 4–10 | گزارش Gap Analysis و برنامه پروژه |
2. تعیین دامنه | سایتها، فعالیتها، مرزها | سند دامنه و نقشه فرایندی |
3. رهبری و خطمشی | تصویب خطمشی OH&S، تعیین نقشها | خطمشی امضا شده، ماتریس مسئولیت |
4. شناسایی خطرات | بازدید میدانی، مصاحبه، مرور سوابق | فهرست خطرات و فعالیتها |
5. ارزیابی ریسک | روش L×C، ماتریس ریسک، معیار پذیرش | ریسکنامه با اولویتبندی |
6. برنامهریزی کنترل | حذف/جایگزینی/مهندسی/اداری/PPE | برنامه کنترل و بودجه |
7. پشتیبانی | آموزش، شایستگی، مستندسازی | برنامه آموزشی، رویهها، دستورالعملها |
8. کنترل عملیات | پیمانکاران، خرید ایمن، مجوز کار | رویههای اجرایی و فرمها |
9. آمادگی اضطراری | سناریو، تمرین، ارزیابی | طرح واکنش اضطراری و گزارش مانور |
10. پایش و ممیزی | شاخصها، ممیزی داخلی | KPI Dashboard، گزارش ممیزی |
11. بازنگری مدیریت | ارزیابی اثربخشی و منابع | صورتجلسه و تصمیمات |
12. گواهینامه | انتخاب CB، ممیزی مرحله 1 و 2 | گواهینامه و برنامه نگهداشت |

شناسایی خطرات: از کجا شروع کنیم؟
منابع رایج خطر:
- عملیات تولیدی: ماشینآلات، ابزارهای دستی، ارگونومی، صدا و ارتعاش
- شیمیایی: حلالها، اسیدها، گردوغبار
- الکتریکی و حرارتی: برق، گرما، شعله
- کار در ارتفاع/فضای محدود/جرثقیل
- روانی–اجتماعی: فشار کاری، شیفت طولانی
- حملونقل داخلی و برونسازمانی
- نگهداری و تعمیرات، توقفهای برنامهریزینشده
- پیمانکاران و بازدیدکنندگان
نمونه ماتریس ریسک (۵×۵)
شدت \ احتمال | 1 بسیار کم | 2 کم | 3 متوسط | 4 زیاد | 5 بسیار زیاد |
---|---|---|---|---|---|
1 ناچیز | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
2 خفیف | 2 | 4 | 6 | 8 | 10 |
3 قابلتوجه | 3 | 6 | 9 | 12 | 15 |
4 جدی | 4 | 8 | 12 | 16 | 20 |
5 فاجعهبار | 5 | 10 | 15 | 20 | 25 |
راهنما:
۱–۵ قابل قبول با کنترلهای نگهداشت | ۶–۱۰ نیاز به بهبود برنامهریزیشده | ۱۲–۱۵ کنترل فوری | ۱۶–۲۵ توقف کار و اقدام فوری.
سلسلهمراتب کنترل
- حذف خطر 2) جایگزینی 3) کنترل مهندسی 4) کنترل اداری 5) تجهیزات حفاظت فردی (PPE).
همیشه کنترلهای بالادستی را بر PPE ترجیح دهید.
اهداف و شاخصها (KPI)
اهداف باید قابل اندازهگیری، واقعبینانه، زماندار باشند و با ریسکهای کلیدی پیوند داشته باشند.
نوع شاخص | مثال | فایده |
---|---|---|
پیشرو (Leading) | درصد تکمیل بازرسی ایمنی ماهانه، نرخ گزارش «نزدیکبهحادثه»، ساعات آموزش | پیشگیری، فرهنگ گزارشدهی |
پسرو (Lagging) | TRIR، LTIFR، تعداد حوادث ثبتشده، روزهای ازدسترفته | سنجش پیامدها |
انطباق | درصد انطباق PPE، درصد مجوزهای کار معتبر | کنترل فرآیند |
فرهنگ | امتیاز نظرسنجی ایمنی، مشارکت کمیتهها | پایش بلوغ فرهنگی |
الزامات مستندسازی
ایزو 45001 انعطافپذیر است؛ فقط «اطلاعات مدون لازم» را میخواهد. نمونه ماتریس:
سند/اطلاعات مدون | اجباری/اختیاری | هدف |
---|---|---|
خطمشی OH&S | اجباری | تعهد مدیریت و جهتگیری |
معیار ارزیابی ریسک | اجباری | یکنواختی ارزیابی |
فهرست خطرات و ریسکنامه | اجباری | پایه کنترلها |
اهداف و برنامهها | اجباری | هدایت بهبود |
شایستگی و آموزش | اجباری | اثبات توانمندی |
ارتباطات و سوابق مشاوره | اجباری | مشارکت کارکنان |
کنترل عملیات و MOC | اجباری | مدیریت تغییرات |
آمادگی اضطراری و مانورها | اجباری | پاسخ مؤثر |
پایش، کالیبراسیون | اجباری | اعتبار دادهها |
ممیزی داخلی و اقدامات اصلاحی | اجباری | بهبود مستمر |
روشهای کاری ایمن (SOP) | توصیهشده | اجرای یکنواخت |
فرم گزارش رویداد | توصیهشده | یادگیری از رویداد |
مشارکت و مشاوره کارکنان
استاندارد الزام میکند که کارکنان و نمایندگان آنها مشورت شوند و مشارکت مؤثر داشته باشند:
- حضور در شناسایی خطرات و ارزیابی ریسک
- مشارکت در تحقیقات حوادث و پیشنهاد بهبود
- دسترسی به اطلاعات و نتایج پایش
- توقف کار ناایمن طبق رویههای مصوب
کنترل عملیات و مدیریت تغییر (MOC)
- خرید ایمن: الزام مشخصات ایمنی در سفارشها، ارزیابی تأمینکننده.
- پیمانکاران: پیشارزیابی HSE، توجیهات قبل از کار، نظارت.
- مجوز کار (PTW): برای کار گرم، ارتفاع، فضای محدود، برق.
- MOC: هر تغییر در تجهیزات، مواد، نفرات، روشها باید قبل از اجرا از نظر ریسک بررسی و مجوز بگیرد.
آمادگی و واکنش در شرایط اضطراری
گامها: شناسایی سناریوها، تدوین برنامه پاسخ، آموزش نقشها، هماهنگی با بیرون (آتشنشانی، اورژانس)، مانورهای دورهای، بازنگری پس از تمرین/رخداد.
سناریوهای نمونه: آتشسوزی، نشت ماده شیمیایی، برقگرفتگی، سقوط از ارتفاع، زلزله، مسمومیت گازی.
ارزیابی عملکرد، ممیزی داخلی و بازنگری مدیریت
- برنامه پایش شاخصها و بازرسیهای میدانی
- ممیزی داخلی سالانه بر اساس ریسک فرایندها
- بازنگری مدیریت با ورودیهای: وضعیت اقدامات، شاخصها، نتایج ممیزی، تغییرات بیرونی/داخلی، منابع، فرصتهای بهبود. خروجیها: تصمیم در مورد منابع، اهداف جدید، تغییرات سیاست/دامنه.
چکلیست فشرده ممیزی داخلی
- دامنه و مرزهای سیستم مشخص است؟
- فهرست خطرات بهروز است و تغییرات پوشش داده شده؟
- معیار ریسک و ماتریس تصویبشده وجود دارد؟
- آموزشها بر اساس ریسک شغل انجام شده؟
- پیمانکاران ارزیابی و کنترل میشوند؟
- کالیبراسیون تجهیزات پایش معتبر است؟
- گزارش رویداد و اقدام اصلاحی تا اثربخشی پیگیری میشود؟
- نتایج به کارکنان بازخورد داده میشود؟
نمونه جدول ریسکنامه ساده
فعالیت | خطر | علت | کنترلهای موجود | احتمال | شدت | امتیاز | کنترلهای پیشنهادی | مسئول | موعد |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
برشکاری | بریدگی | تیغه بدون حفاظ | دستکش | 3 | 3 | 9 | نصب حفاظ ثابت، قفلوبرچسب | نگهداری | 30 روز |
جوشکاری | سوختگی/دود | جرقه و دود فلز | نقاب و PPE | 2 | 4 | 8 | هواکش موضعی، پرده جوش | تولید | 14 روز |
انبار مواد | سقوط بار | چیدمان نامطلوب | هشدار دیداری | 4 | 4 | 16 | قفسهبندی استاندارد، راهرو امن | انبار | 21 روز |

نقشها و مسئولیتها (نمونه RACI)
فعالیت | مدیرعامل | مدیر HSE | سرپرست واحد | کارکنان |
---|---|---|---|---|
تصویب خطمشی | A | C | I | I |
شناسایی خطر | I | R | C | R |
آموزش ایمنی | I | C | R | R |
ممیزی داخلی | I | R | C | C |
اقدام اصلاحی | I | R | R | C |
بازنگری مدیریت | A | R | C | I |
R: انجامدهنده، A: پاسخگو، C: مشورت، I: مطلع.
ادغام با ISO 9001 و ISO 14001
- فرایندمحوری مشترک: از یک نقشه فرایندی و روش مدیریت ریسک مشترک استفاده کنید.
- اسناد یکپارچه: خطمشی یکپارچه QHSE، اهداف متوازن، ممیزیهای تلفیقی.
- کنترل تغییر و پیمانکار مشترک: الزامات کیفی، زیستمحیطی و ایمنی در یک «الزامات خرید» ادغام شود.
- شاخصهای همافزا: OEE کنار TRIR، مصرف انرژی و پسماند کنار رویدادهای ایمنی.
فرهنگ ایمنی: از تبعیت تا مالکیت
- گزارش داوطلبانه «نزدیکبهحادثه» را تشویق کنید.
- بازخورد سریع و محترمانه به گزارشها بدهید.
- تشویق رفتاری هدفمند بهجای پاداشهای کلی.
- رهبران خط تولید الگوی رفتاری باشند؛ Walk the Talk.
رسیدگی به رویداد و اقدام اصلاحی
- ایمنسازی صحنه و کمکهای اولیه
- ثبت فوری و اطلاعرسانی
- تحقیق مبتنی بر ریشهیابی (۵ چرا، Ishikawa)
- تعریف اقدامات اصلاحی (رفع علت ریشهای) و اصلاحی فوری
- ارزیابی ریسک مجدد پس از اقدام
- سنجش اثربخشی و بستن پرونده
اشتباهات رایج و راهحل
- مستندسازی زیاد بدون اجرا: اسناد را چابک و کاربردی نگه دارید. هر سند باید صاحب داشته باشد.
- وابستگی به PPE: سلسلهمراتب کنترل را رعایت کنید؛ مهندسی و حذف خطر را مقدم بدانید.
- عدم مشارکت واقعی کارکنان: کانالهای مشاوره ساختاریافته و زمان اختصاصی برای جلسات کف کارگاه ایجاد کنید.
- عدم مدیریت تغییر: هر تغییر کوچک را هم از فیلتر MOC عبور دهید.
- عدم تحلیل داده: شاخصهای پیشرو را جدی بگیرید، نه فقط آمار حوادث.
مسیر اخذ گواهینامه
- انتخاب مرجع گواهی (CB): معتبر، با سابقه در صنعت شما.
- ممیزی مرحله ۱: بررسی آمادگی، اسناد کلیدی، برنامه ممیزی مرحله ۲.
- ممیزی مرحله ۲: نمونهبرداری میدانی، مصاحبه، مشاهده کنترلها.
- رفع عدم انطباقها: اقدام اصلاحی و تأیید اثربخشی.
- ممیزی مراقبتی سالانه: نگهداشت سیستم و بهبود مستمر.

الگوی کوتاه «طرح آمادگی در شرایط اضطراری»
- دامنه و سناریوها
- ساختار فرماندهی حادثه (ICS)
- مسیرهای خروج و نقاط تجمع
- نقشها و تماسهای اضطراری
- منابع: کپسولها، برانکارد، جعبه کمکهای اولیه
- آموزش و مانور دورهای
- ارزیابی پس از حادثه/مانور و درسآموختهها
قالب ساده «مجوز کار» (چکلیست)
- شرح کار، تاریخ/زمان، محل
- خطرات خاص و کنترلهای لازم
- تجهیزات ایزولهسازی و قفلوبرچسب
- آزمون گاز/تهویه (برای فضای محدود)
- تأیید صلاحیت افراد و آموزشها
- نظارت حین کار و بستن مجوز
برنامه آموزشی پیشنهادی
- بدو ورود: آشنایی با خطرات محل کار، مسیرهای خروج، PPE
- تخصصی شغلی: روشهای کاری ایمن، ارگونومی، مواد شیمیایی
- نقشهای ویژه: امدادگر، نجات فضای محدود، کار در ارتفاع
- سالانه: بازآموزی، درسآموختههای رویدادها، مانور اضطراری
نمونه «برنامه بازرسی ماهانه»
- وضعیت حفاظ ماشینآلات
- نظم و نظافت (5S)
- کابلها و پریزها، قفلوبرچسب
- راهروها و علائم ایمنی
- انبارش مواد و حملونقل داخلی
- کیتهای ریختوپاش مواد شیمیایی
- کالیبراسیون تجهیزات پایش
- تکمیل اقدامات اصلاحی دوره قبل
پرسشهای پرتکرار
آیا سازمان کوچک هم نیاز دارد؟ بله. میزان مستندسازی را متناسب کنید، ولی ارزیابی ریسک و آموزش پایه ضروری است.
بدون گواهی هم میتوان اجرا کرد؟ بله. گواهی ارزش افزوده اعتبار بیرونی میدهد، اما اصل، اجرای اثربخش است.
از کجا شروع کنم؟ با Gap Analysis، سپس شناسایی خطرات در فرایندهای پرتکرار یا پرریسک.
جمعبندی ایزو 45001 به زبان ساده
ایزو 45001 چارچوبی میدهد تا ریسکهای ایمنی و بهداشت شغلی را سیستماتیک مدیریت کنید: از شناخت زمینه و مشارکت کارکنان تا کنترل عملیات، پایش، ممیزی و بهبود. با استفاده از ماتریس ریسک، سلسلهمراتب کنترل، شاخصهای پیشرو و مدیریت تغییر، میتوانید حوادث را کاهش دهید، هزینهها را کنترل کنید و فرهنگ ایمنی پایدار بسازید. اگر هماکنون ISO 9001 یا 14001 دارید، ادغام 45001 سادهتر و اثربخشتر خواهد بود.
پیوست: قالبهای آماده برای شروع سریع
1) فرم شناسایی خطر و ارزیابی ریسک (خلاصه):
بخش | فیلد |
---|---|
اطلاعات فعالیت | واحد، محل، شرح فعالیت |
خطرات | فیزیکی، شیمیایی، ارگونومی، الکتریکی، روانی–اجتماعی |
پیامد | آسیب بدنی، بیماری، خسارت، توقف |
کنترلهای موجود | مهندسی، اداری، PPE |
ارزیابی اولیه | احتمال، شدت، امتیاز |
اقدامات | کنترلهای پیشنهادی، منابع، موعد |
ارزیابی ثانویه | احتمال، شدت، امتیاز پس از اقدام |
تأیید | نام و امضا، تاریخ |
2) فهرست حداقلی اسناد برای ممیزی مرحله ۱:
- خطمشی OH&S و دامنه سیستم
- ماتریس ارزیابی ریسک و معیارها
- اهداف و برنامهها + شاخصها
- برنامه آموزش و سوابق صلاحیت
- روش کنترل عملیات، پیمانکاران، PTW، MOC
- طرح اضطراری و گزارش مانور
- برنامه کالیبراسیون و پایش
- برنامه ممیزی داخلی و گزارشها
- رویه اقدام اصلاحی و سوابق عدم انطباق
3) جدول پیگیری اقدامات اصلاحی:
کد | شرح عدم انطباق | علت ریشهای | اقدام | مسئول | تاریخ هدف | وضعیت | اثربخشی |
---|
با اجرای عملی همین چارچوبها، شما بهصورت روشن و قدمبهقدم به الزامات ISO 45001 نزدیک میشوید و پایهای پایدار برای ایمنی و سلامت نیروی کار خود میسازید.
منابع:
استاندارد و اسناد رسمی
- صفحه رسمی استاندارد ISO 45001:2018 در سازمان ISO. ISO
- خانواده استانداردهای ایمنی و بهداشت شغلی ISO 45000. ISO
- کمیته فنی ISO/TC 283 (منابع و بهروزرسانیها). ISO
- راهنمای عملی ISO 45001 برای سازمانهای کوچک (انتشار مشترک ISO و UNIDO). ISO+1
رهنمودهای بینالمللی (ILO)
- رهنمودهای سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی ILO-OSH 2001 – صفحه معرفی. International Labour Organization
- متن کامل ILO-OSH 2001 (PDF). International Labour Organization+1
مفاهیم کلیدی و کنترل ریسک
چرخه PDCA و HSG65 (HSE بریتانیا)
- HSG65: مدیریت ایمنی و بهداشت؛ مرجع اصلی PDCA. Health and Safety Executive
- بروشور «Plan, Do, Check, Act» (PDF). books.hse.gov.uk
آمادگی و واکنش اضطراری
مجوز کار (Permit to Work)
- راهنمای جامع HSE برای سیستمهای مجوز کار HSG250. Health and Safety Executive+1
- مرور کاربردی Permit to Work در HSE. Health and Safety Executive
مدیریت تغییر (MOC)
- تفسیر OSHA درباره الزام MOC در PSM. OSHA
- «راهنمای انطباق» ضمیمه C استاندارد PSM؛ بخش مدیریت تغییر. OSHA
شاخصها و KPIها
- TRIR: تعریف و روش محاسبه از National Safety Council. Injury Facts
- فرمول نرخ بروز حوادث از OSHA (استاندارد اینترپرِتیشن). OSHA
- LTIFR: تعریف و کاربرد. safeopedia.com+1
گزارش نزدیکبهحادثه
- سیاست و فرم گزارش Near Miss در OSHA. OSHA+1
- راهنمای «بررسی رویدادها» OSHA؛ شامل اشاره به Near Miss. OSHA
مقایسه ISO 45001 و OHSAS 18001
- راهنمای تطبیقی BSI: نگاشت الزامات 45001 و OHSAS 18001 (PDF). BSI Group
ساختار سطحبالا Annex SL
- مرور استانداردهای سیستمهای مدیریت و نقش Annex SL در یکپارچگی. ISO
- متن گزیده Annex SL از دستورالعملهای ISO/IEC (PDF). ISO