استاندارد ایزو 11137: استریلیزاسیون با پرتودهی (گاما، الکترون، ایکس)

ISO 11137 خانواده‌ای از استانداردهاست که الزامات «توسعه، اعتبارسنجی و کنترل روتین» فرایند استریلیزاسیون با پرتودهی را برای تجهیزات پزشکی تعیین می‌کند. این استانداردها تضمین می‌کنند محصول نهایی با احتمال بسیار بالا عاری از میکروارگانیسم زنده باشد و فرایند تولید تحت کنترل بماند. بخش‌ اول (Part 1) به الزامات کلی فرایند می‌پردازد، بخش دوم (Part 2) روش‌های تعیین «دوز استریلیزاسیون» و ممیزی دوز را تشریح می‌کند، و بخش سوم (Part 3) راهنمای جنبه‌های «دوزیمتری» در توسعه، اعتبارسنجی و کنترل روتین است. نسخهٔ ISO 11137-1 در آوریل 2025 به‌روزرسانی شده و اکنون ویرایش دوم است.

پرتودهی سه فناوری رایج دارد: گاما (معمولاً ^60Co)، الکترون‌تابی (E-beam) و اشعه ایکس. انتخاب بین این‌ها به جنس/هندسهٔ محصول، ضخامت، سرعت خط تولید و دسترس‌پذیری تجهیزات بستگی دارد. ISO 11137-1 چارچوب یکسانی برای توسعه، اعتبارسنجی و کنترل روتین این سه مسیر ارائه می‌دهد و تمرکز آن بر قابلیت تکرار، پایش پارامترهای بحرانی و ردیابی داده‌هاست.

ساختار استاندارد ایزو 11137 به زبان ساده

Part 1 – الزامات کلی فرایند
این بخش می‌گوید قبل از تولید، باید فرایند پرتودهی را طراحی کنید، «دوز هدف (kGy)» را تعریف کنید، تجهیزات/حسگرها را کالیبره نگه دارید، و در تولید روتین با دوزیمترها مطمئن شوید دوزِ حداقل به «بدترین نقاط» محصول رسیده است. هر تغییر مهم در محصول، بسته‌بندی یا چیدمان بار باید ارزیابی شود و در صورت لزوم اعتبارسنجی دوباره انجام گیرد.

Part 2 – تعیین دوز استریلیزاسیون و ممیزی دوز
ISO 11137-2 روش‌هایی را برای تعیین حداقل دوز لازم جهت رسیدن به سطح اطمینان از استریلیتی SAL = 10⁻⁶ شرح می‌دهد. علاوه‌بر روش‌های مبتنی بر بیوبردن (bioburden-based)، امکان «اثبات دوز منتخب» مانند ۲۵ kGy یا ۱۵ kGy هم وجود دارد. همچنین برنامهٔ «ممیزی دوز» برای حفظ اثربخشی در طول زمان اجباری است. (این بخش در سال ۲۰۱۳ منتشر و با الحاقیهٔ ۲۰۲۲ به‌روز شده است.)

Part 3 – راهنمای دوزیمتری
این بخش راهکارهای عملی برای دوزیمتری ارائه می‌کند: انتخاب دوزیمتر، نقشه‌برداری دوز در بار، عدم‌قطعیت‌های اندازه‌گیری و تفسیر نتایج. آخرین نسخهٔ آن ۲۰۱۷ است و در سال ۲۰۲۲ تأیید شد که همچنان معتبر است.

دوز استریلیزاسیون یعنی چه و چگونه انتخاب می‌شود؟

«دوز» مقدار انرژی جذب‌شده توسط محصول است (کیلوگری، kGy). هدف این است که حداقل دوز در بدترین نقطهٔ محصول به قدری باشد که به SAL مدنظر برسید، بدون آن‌که به مواد/عملکرد محصول آسیب بزند. ISO 11137-2 دو مسیر کلی ارائه می‌کند:

• روش‌های مبتنی بر بیوبردن (Method 1/2 و…): ابتدا بار میکروبی محصول اندازه‌گیری می‌شود، سپس با «آزمایش دوز تأییدی» حداقل دوز تعیین می‌گردد. بعد از انتخاب، در فواصل تعریف‌شده ممیزی دوز انجام می‌دهید تا اثربخشی حفظ شود.
• روش‌های دوز منتخب (VDmax 25/15): وقتی می‌خواهید با یک دوز تثبیت‌شده (مثلاً ۲۵ kGy یا ۱۵ kGy) کار کنید، می‌توانید با آزمون‌های استاندارد ثابت کنید همین دوز برای خانوادهٔ محصول شما کفایت می‌کند. جزئیات عملی این رویکرد در منابع فنی صنعت نیز توضیح داده شده است.

نکتهٔ کلیدی: انتخاب دوز فقط «یک عدد» نیست؛ باید نشان دهید این عدد در بدترین نقاط بار (حداقل دوز) و در عین حال بدون عبور از حداکثر دوز مجاز برای مواد/محصول، تحقق‌یافتنی و تکرارپذیر است. این همان جایی است که نقشه‌برداری دوز (Dose Mapping) و طراحی «چیدمان بار» اهمیت پیدا می‌کند.

جدول مقایسهٔ مسیرهای رایج پرتودهی

فناوری	مزیت‌های معمول	ملاحظات
گاما (^60Co)	نفوذ بسیار خوب در بارهای متراکم؛ مناسب طیف وسیع مواد/بسته‌بندی	دوزدهی کندتر؛ نیاز به منابع رادیواکتیو و مدیریت ایمنی
E-beam	زمان فرایند کوتاه؛ مناسب تولید پرسرعت	نفوذ کمتر از گاما؛ نیاز به مهندسی بار دقیق و کنترل یکنواختی
ایکس (X-ray)	نفوذ نزدیک به گاما با تولید درجا	سرمایه‌گذاری/زیرساخت پیچیده‌تر؛ نقشه‌برداری دوز حیاتی

ISO 11137-1 چارچوب مشترکی برای هر سه فناوری می‌دهد؛ انتخاب فناوری تصمیم فنی/اقتصادی است، اما «الزام‌های اعتبارسنجی و کنترل روتین» یکسان می‌مانند.

اعتبارسنجی چگونه انجام می‌شود؟

اعتبارسنجی معمولاً در سه گام کلاسیک IQ/OQ/PQ انجام می‌گیرد:

• IQ (تأیید نصب): نصب تجهیزات، دوزیمترها، حسگرها و سیستم‌های ایمنی طبق مشخصات.
• OQ (تأیید عملکرد): تعیین و آزمون «نقطه‌تنظیم‌ها و حدود هشدار» (Setpoints/Alarms) و بازهٔ عملیاتی قابل‌قبول.
• PQ (تأیید کارایی): اجرای چرخه با بار واقعی/نماینده، نقشه‌برداری دوز، آزمون‌های تأییدی و تعریف حداقل/حداکثر دوز قابل‌قبول برای روتین.

در تولید روتین، آزادسازی بچ اساساً پارامتریک/دوزیمتری است: یعنی وقتی سوابق نشان دهد حداقل دوز به‌دست آمده و پارامترهای کلیدی در محدودهٔ معتبر بوده‌اند، بچ قابل آزادسازی است.

ممیزی دوز (Dose Audit) و حفظ اثربخشی

پس از شروع تولید، باید در بازه‌های تعریف‌شده «ممیزی دوز» انجام دهید تا مطمئن شوید دوز انتخاب‌شده همچنان کفایت دارد. این ممیزی معمولاً شامل پایش بیوبردن، اجرای دوز تأییدی و تحلیل روندهاست و اگر تغییر معناداری در محصول/خط رخ دهد، ممکن است به بازاعتبارسنجی نیاز باشد. راهنمای عملی و نمونه‌های صنعتی دربارهٔ نحوهٔ ممیزی نیز در منابع تخصصی در دسترس است.

نقش دوزیمتری در کنترل روتین

دوزیمتری «چشم شما» در محفظهٔ پرتودهی است. باید دوزیمتر مناسب انتخاب کنید، عدم‌قطعیت‌ها را بشناسید، و با نقشه‌برداری اولیه، «نقاط حداقل و حداکثر» را مشخص نمایید. در هر بچ، قرارگیری دوزیمترها طبق طرح، خوانش و مستندسازی می‌شود تا نشان دهد فرایند مطابق اعتبارسنجی عمل کرده است. ISO 11137-3 برای همهٔ این جزئیات راهنمای گام‌به‌گام می‌دهد.

ارتباط با مقررات و اسناد پشتیبان

سازندگان برای ارائهٔ شواهد به رگولاتورها می‌توانند به ISO 11137 استناد کنند. FDA در فهرست «استانداردهای اجماعیِ مورد شناسایی»، نسخه‌های جدید ISO 11137-1 (ویرایش دوم ۲۰۲۵) و 11137-2 (با Amendment 1:2022) را درج کرده است—این یعنی اتکا به این اسناد در پرونده‌های مقرراتی پذیرفتنی است. (طبیعتاً رعایت سایر الزامات ایمنی/زیست‌سازگاری و کنترل تغییر هم لازم است.)

اشتباهات رایج و راه‌حل‌های سریع

فقط «عدد ۲۵ kGy» را کافی دانستن: اگرچه ۲۵ kGy رایج است، ولی باید با روش استاندارد اثبات شود که برای خانوادهٔ محصول شما کفایت دارد—وگرنه باید روش بیوبردن‌محور به‌کار بگیرید.

بی‌توجهی به طراحی بار و نقشه‌برداری: عدم یکنواختی دوز می‌تواند باعث زیر-دوزی در نقاطی از محصول شود. نقشه‌برداری دقیق و پایدار راه‌حل است.

ثبت ناقص و آزادیِ غیرمستند: آزادسازی پارامتریک زمانی معتبر است که رکوردهای دوزیمتری، حدود پذیرش و انحراف‌ها کامل و قابل ردیابی باشند.

یک مسیر اجراییِ ۶ مرحله‌ای (قابل استفاده برای تیم‌ها)

1. تعریف دامنهٔ محصول/بسته‌بندی و تعیین «خانوادهٔ محصول».
2. انتخاب فناوری پرتودهی و طراحی اولیهٔ چیدمان بار.
3. انتخاب روش تعیین دوز (بیوبردن-محور یا دوز منتخب مانند VDmax 25/15) و اجرای آزمون تأییدی.
4. انجام IQ/OQ/PQ، نقشه‌برداری دوز و تعریف حداقل/حداکثر دوز قابل‌قبول.
5. استقرار کنترل روتین: چک‌لیست‌های بار، جایگذاری دوزیمتر، معیار آزادسازی، مدیریت انحراف.
6. برنامهٔ ممیزی دوز و بازبینی دوره‌ای بر اساس داده‌های بیوبردن/روندهای تولید.

ISO 13485 چه می‌خواهد و ارتباطش با 11137 کجاست؟

• اصل سیستم‌محور ایزو 13485: هر فرایندی که نتیجه‌اش بعداً کاملاً قابلِ آزمون نیست (مثل استریل‌سازی)، باید با روش‌شناسی معتبر اعتبارسنجی شود و در تولید روتین پایش و مستندسازی گردد (بند 7.5.6/7.5.7).
• پاسخ 11137: چارچوب عملی برای تحقق این الزام‌ها—از IQ/OQ/PQ، تعریف حداقل/حداکثر دوز قابل‌قبول، نقشه‌برداری دوز، تا ممیزی دوز دوره‌ای و مدیریت تغییر.

نگاشت سریع «الزام 13485 → خروجی موردنیاز طبق 11137»

الزام در ISO 13485	آنچه باید نشان دهید	شواهد/روش در ISO 11137
اعتبارسنجی فرایند	چرخه پرتودهی در بدترین حالت منطقی هم به SAL هدف می‌رسد	طرح و گزارش IQ/OQ/PQ، طراحی چیدمان بار، نقشه‌برداری دوز، حدود پذیرش دوز (Min/Max)
کنترل تولید و آزادسازی	معیار آزادسازی روشن + سوابق کامل هر بچ	پایش دوز در نقاط حداقل/حداکثر، ممیزی دوز دوره‌ای، رسیدگی به انحراف‌ها
مدیریت تغییر	ارزیابی اثر تغییر بر دوز/یکنواختی و اقدام لازم	بازاعتبارسنجی یا به‌روزرسانی نقشه دوز/حدود پذیرش طبق 11137-1/3

چند نکتهٔ فنی که ممیزها دنبالشان هستند

• SAL و تعیین دوز: در 11137-2 روش‌های بیوبردن‌محور و VDmax تشریح شده‌اند (برای 25 یا 15 kGy). برای دوزهای دیگر از ISO 13004:2022 استفاده می‌شود.
• دوزیمتری و یکنواختی: 11137-3 انتظار دارد سیستم دوزیمتری مناسب انتخاب و عدم‌قطعیت‌ها مدیریت شود؛ نقشه‌برداری دوز باید نقاط بدتر (حداقل/حداکثر) را مشخص کند.
• ممیزی دوز (Dose Audit): برای حفظ اثربخشی دوز انتخابی در طول زمان الزامی است.

وضعیت پذیرش رگولاتوری

FDA نسخهٔ تازهٔ ISO 11137-1:2025 و نیز 11137-2 (به‌همراه Amendment 1:2022) و 11137-3:2017 را در فهرست «استانداردهای اجماعی مورد شناسایی» درج کرده است؛ استناد به این اسناد در پرونده‌های انطباقی مسیر پذیرفته‌ای است.

جمع‌بندی استاندارد ایزو 11137

استاندارد ایزو 11137 به شما نقشهٔ راهی می‌دهد تا با شواهد قابل‌اندازه‌گیری نشان دهید پرتودهیِ محصول، ایمن، مؤثر و تکرارپذیر است. اگر دوز را با منطق استاندارد تعیین کنید، دوزیمتری را درست پیاده کنید و ممیزی دوز را منظم انجام دهید، هم از نظر انطباق مقرراتی خیالتان راحت‌تر است و هم ریسکِ شکست‌های میدانی و دوباره‌کاری کاهش می‌یابد. با توجه به به‌روزرسانی ۲۰۲۵ در بخش ۱ و الحاقیهٔ ۲۰۲۲ در بخش ۲، توصیه می‌شود مستندات داخلی را با این نسخه‌ها تطبیق دهید و در طراحی تغییرات آینده، وضعیتِ جاری خانوادهٔ محصول و چیدمان بار را مبنا قرار دهید.

فهرست منابع «استاندارد ISO 11137»

1. ISO 11137-1:2025 — Sterilization of health care products — Radiation — Part 1. صفحه رسمی استاندارد (ویرایش دوم، آوریل 2025). ISO
2. ISO 11137-2:2013 — Radiation — Part 2: Establishing the sterilization dose. صفحه رسمی استاندارد (روش‌های بیوبردن‌محور و دوز منتخب 25/15 kGy). ISO
3. ISO 11137-2:2013/Amd 1:2022 — Amendment 1. الحاقیه 2022 برای بخش 2. ISO+1
4. ISO 11137-3:2017 — Guidance on dosimetric aspects. راهنمای دوزیمتری در توسعه/اعتبارسنجی/کنترل روتین. ISO
5. FDA Recognized Consensus Standards — ISO 11137-1:2025. صفحه شناسایی رسمی FDA (Recognition List 064؛ ورود 26 مه 2025). FDA Access Data+1
6. ISO 11137 Radiation sterilization package (overview). خلاصه رسمی سه بخش 11137 در وب‌سایت ISO. ISO
7. STERIS AST Tech Tip — Gamma Sterilization Validations: VDmax 25 & Method 1. توضیح صنعتیِ روش‌های رایج بر پایه ISO 11137-2. STERIS AST
8. Sterigenics White Paper — 3 Methods to Establish the Sterilization Dose. مروری کاربردی بر VDmax و روش‌های دوزگذاری مطابق 11137-2. sterigenics.com
9. ISO/CD 11137-2 (در دست تدوین). پیگیری وضعیت به‌روزرسانی‌های آتی بخش 2. ISO
10. ISO 11137-1:2006/Amd 2:2018 (Withdrawn). برای تاریخچه و ارجاع نسخه‌های قبلی (اکنون جایگزین‌شده با 11137-1:2025). ISO