استاندارد ایزو 14067 چارچوب بین‌المللی برای سنجش و گزارش «ردپای کربن محصول» است. این استاندارد به تولیدکنندگان و ارائه‌دهندگان خدمات کمک می‌کند مقدار انتشار گازهای گلخانه‌ای مرتبط با یک محصول را از مرحله استخراج مواد اولیه تا پایان عمر، به‌صورت سازگار و قابل مقایسه محاسبه کنند. خروجی کار معمولاً به واحد «معادل دی‌اکسیدکربن» (CO₂e) بیان می‌شود و می‌تواند مبنای تصمیم‌گیری فنی، خرید سازمانی، برچسب‌گذاری زیست‌محیطی و اهداف کربن‌خنثی باشد.
- ارتباط استاندارد ایزو 14067 با خانواده 14040/14044
- دامنه و مرزهای سیستمی
- واحد کارکردی و سناریوهای استفاده
- داده‌ها، کیفیت و عدم‌قطعیت
- تخصیص و برون‌دادهای مشترک
- کربن زیست‌توده و تغییر کاربری زمین
- اعتباردهی بازیافت و پایان عمر
- قواعد رده محصول (PCR) و مقایسه‌پذیری
- گزارش‌دهی و ارتباطات بیرونی
- مراحل اجرای یک پروژه استاندارد ایزو 14067
- نقاط داغ معمول و اقدامات کاهشی
- انتخاب ابزار و داده
- تطبیق با خرید سازمانی و افشای زنجیره تأمین
- مقایسه استاندارد ایزو 14067 با استانداردهای دیگر
- خطاهای رایج که باید از آنها پرهیز کرد
- مسیر عملی برای شروع
- مزایای کسب‌وکاری
- جمع‌بندی استاندارد ایزو 14067
ارتباط استاندارد ایزو 14067 با خانواده 14040/14044
استاندارد ایزو 14067 بر اصول «ارزیابی چرخه عمر» (LCA) تکیه دارد که در ISO 14040 و ISO 14044 تعریف شده‌اند. یعنی چهار گام کلاسیک LCA در اینجا نیز به‌کار می‌رود: تعیین هدف و دامنه، فهرست جریان‌ها (LCI)، ارزیابی اثرات (LCIA) و تفسیر. تفاوت کلیدی این است که ISO 14067 تمرکز را فقط بر رده اثر «تغییر اقلیم» می‌گذارد و قواعد تفصیلی برای مسائل خاص کربن مانند کربن زیست‌توده، تغییر کاربری زمین و اعتبارات پایان عمر ارائه می‌کند.
دامنه و مرزهای سیستمی
اولین تصمیم مهم، تعریف «مرز سیستم» است. سه گزینه رایج:
- گهواره تا درِ کارخانه: از استخراج ماده تا خروج محصول از محل تولید. مناسب مقایسه واسطه‌ها یا برای افشای انتشار مرحله تولید.
- گهواره تا گور: از استخراج تا پایان عمر و دفع یا بازیافت. کامل‌ترین تصویر از اثرات.
- گهواره تا درِ مصرف‌کننده: تا زمان تحویل به مشتری نهایی. برای زنجیره‌های تأمین پیچیده کاربردی است.
انتخاب مرز باید با هدف مطالعه منطبق باشد و در گزارش به‌صورت شفاف مستند شود. هرگونه برون‌سپاری، حمل‌ونقل، بسته‌بندی، مصرف انرژی در مرحله استفاده و سناریوهای پایان عمر باید با منطق یکسان لحاظ شود.
واحد کارکردی و سناریوهای استفاده
واحد کارکردی باید کارکرد واقعی محصول را بیان کند تا نتایج قابل مقایسه باشد. برای مثال «۱۰۰۰ ساعت روشنایی با شار نوری ۸۰۰ لومن» برای لامپ، یا «حمل ۱ تن کالا به‌مدت ۱۰۰ کیلومتر» برای خدمت لجستیک. اگر رفتار کاربر بر مصرف انرژی اثر دارد، لازم است سناریوهای استفاده به‌روشنی فرض‌گذاری و گزارش شود.
داده‌ها، کیفیت و عدم‌قطعیت
استاندارد ایزو 14067 بر کیفیت داده‌ها تأکید دارد. معیارهایی مانند پوشش زمانی و جغرافیایی، نمایندگی فناوری، کامل بودن و سازگاری باید ارزیابی شود. ترکیب داده‌های «اولیه» (اندازه‌گیری یا صورتحساب واقعی کارخانه) با داده‌های «ثانویه» (بانک‌های داده LCI مانند ecoinvent) رایج است، اما نسبت و منطق جایگزینی باید شفاف باشد. تحلیل عدم‌قطعیت و انجام آزمون حساسیت روی فرض‌های کلیدی مانند نرخ بازیافت یا ضریب انتشار برق شبکه، به استحکام نتایج کمک می‌کند.
تخصیص و برون‌دادهای مشترک
در فرایندهایی که چند محصول هم‌زمان تولید می‌شوند، استاندارد ترتیب ترجیحی را توصیه می‌کند: اجتناب از تخصیص با جداسازی فیزیکی جریان‌ها؛ در صورت اجتناب‌ناپذیری، استفاده از روابط علّی یا معیارهای فیزیکی مانند انرژی یا جرم؛ و در مرحله آخر، تخصیص اقتصادی. انتخاب روش بر نتایج اثر می‌گذارد و باید توجیه و مستندسازی شود.
کربن زیست‌توده و تغییر کاربری زمین
برای مواد زیستی، تفکیک کربن «زیست‌زاد» از «فسیلی» الزامی است. انتشار ناشی از تجزیه یا سوزاندن زیست‌توده در پایان عمر، و همچنین کربن تثبیت‌شده موقتی در محصولات چوبی، باید مطابق قواعد استاندارد محاسبه شود. اگر تغییر کاربری زمین مستقیم یا غیرمستقیم رخ داده باشد، اثر آن بر انتشارها باید با روش‌های پذیرفته‌شده برآورد شود.
اعتباردهی بازیافت و پایان عمر
دو رویکرد متداول وجود دارد:
- Cut-off: انتشار مرحله تولید برای جریان‌هایی که به بازیافت می‌روند لحاظ می‌شود اما مزیت بازیافت در سیستم بعدی منظور می‌گردد.
- Substitution/Avoided burden: بازیافت، تولید ماده اولیه بکر را در آینده «اجتناب» می‌کند و اعتبار کاهشی به سیستم فعلی می‌دهد.
انتخاب رویکرد باید با قواعد محصولی و هدف مطالعه سازگار باشد. برای محصولات بسته‌بندی یا فلزات، تفاوت رویکردها می‌تواند چشمگیر باشد.
قواعد رده محصول (PCR) و مقایسه‌پذیری
برای افزایش قابلیت مقایسه، بسیاری از صنایع «قواعد رده محصول» منتشر می‌کنند که روش‌های انتخابی استاندارد ایزو 14067 را برای یک دسته محصول خاص تثبیت می‌کند؛ مثل عمر مفید، سناریوی بازیافت، یا ضریب حمل‌ونقل. اگر قصد مقایسه عمومی بین محصولات رقبا را دارید، تبعیت از PCR معتبر و انجام بررسی ثالث ضروری است.
گزارش‌دهی و ارتباطات بیرونی
استاندارد ایزو 14067 دو سطح گزارش را تفکیک می‌کند:
- گزارش فنی کامل برای متخصصان و ارزیابان. شامل مرزها، داده‌ها، فرض‌ها، روش تخصیص و نتایج حساسیت.
- خلاصه ارتباطی برای مخاطب عمومی یا مشتری. شفاف، بدون ادعاهای گمراه‌کننده، و با بیان محدوده‌ها و سناریوها.
هر برچسب یا ادعای «کربن‌خنثی» نیز باید منطبق با قواعد ارتباطی شفاف باشد. خنثی‌سازی فقط پس از کاهش درون‌زنجیره‌ای و بر پایه اعتبارات کربنی معتبر قابل طرح است. استاندارد ایزو 14067 محتوای محاسباتی ردپای کربن را تعریف می‌کند؛ ضوابط ارتباطی دقیق‌تر معمولاً در استانداردهای مکمل یا برنامه‌های برچسب‌گذاری بیان می‌شود.
مراحل اجرای یک پروژه استاندارد ایزو 14067
- تعریف هدف و دامنه: هدف کسب‌وکار، مخاطب، مرز سیستم، واحد کارکردی، سناریوهای استفاده و پایان عمر.
- نقشه‌برداری زنجیره ارزش: فرایندها، تأمین‌کنندگان کلیدی، جریان‌های انرژی و مواد، مسیرهای حمل‌ونقل.
- طرح داده: تعیین داده‌های اولیه موردنیاز، قالب جمع‌آوری، منابع داده ثانویه و معیارهای کیفیت.
- گردآوری داده‌ها: متراژ انرژی، صورتحساب‌ها، ترکیب مواد، نرخ ضایعات، مسیرهای لجستیک، ضرایب شبکه برق.
- مدلسازی چرخه عمر: در ابزار LCA یا صفحات گسترده ساختاریافته. تعریف فرایندها، لینک‌ها و فاکتورهای انتشار.
- کنترل کیفیت و حساسیت: بازبینی داده‌ها، آزمون سناریوها، تحلیل عدم‌قطعیت، و مستندسازی تصمیم‌ها.
- گزارش‌دهی: تهیه گزارش فنی و خلاصه مدیریتی. شفاف‌سازی فرض‌ها و محدودیت‌ها.
- بازبینی مستقل در صورت هدف‌های بیرونی یا ادعاهای مقایسه‌ای.
- برنامه کاهش: شناسایی نقاط پرانتشار و تعریف پروژه‌های بهبود.
- به‌روزرسانی دوره‌ای: بازنگری با تغییر ترکیب انرژی، مواد یا طراحی محصول.
نقاط داغ معمول و اقدامات کاهشی
- مواد اولیه پرکربن: فولاد، آلومینیوم اولیه، پلیمرهای فسیلی. راهکار: جایگزینی با بازیافتی، طراحی سبک‌سازی، بهینه‌سازی گرید.
- مصرف انرژی در تولید: کوره‌ها، بخار، هوای فشرده. راهکار: بهینه‌سازی حرارتی، بازیابی گرما، الکتریکی‌سازی و خرید برق تجدیدپذیر.
- حمل‌ونقل طولانی: حمل هوایی یا جاده‌ای سنگین. راهکار: تغییر مد به ریلی یا دریایی، بهینه‌سازی بارگیری، نزدیک‌سازی تأمین.
- مرحله استفاده: برای لوازم برقی و شیمیایی مصرفی، اثر اصلی در استفاده است. راهکار: بهره‌وری انرژی، دستورالعمل استفاده کارآمد، حالت مصرف کم.
- پایان عمر: دفن به‌جای بازیافت. راهکار: طراحی برای جداسازی، استفاده از تک‌ماده‌ها، برچسب‌گذاری قطعات برای بازیافت.
انتخاب ابزار و داده
ابزارهای LCA از راهکارهای حرفه‌ای تا صفحات گسترده قابل‌سفارشی موجود است. معیارهای انتخاب:
- پوشش بانک‌های داده معتبر و به‌روز
- امکان مدلسازی سناریوها و تحلیل حساسیت
- قابلیت ردیابی و مستندسازی تصمیم‌ها
- خروجی‌های سازگار با استاندارد ایزو 14067 و قالب‌های بازبینی
برای داده‌های ثانویه، سازگاری زمانی و جغرافیایی مهم است. ضریب انتشار برق شبکه باید با منطقه تولید یا مصرف واقعی همخوان باشد. در صنایع با فناوری خاص، بهتر است با انجمن‌های صنعتی برای دسترسی به داده‌های نماینده همکاری شود.
تطبیق با خرید سازمانی و افشای زنجیره تأمین
مشتریان سازمانی در مناقصات، عدد ردپای کربن را درخواست می‌کنند. ارائه مقدار Product Carbon Footprint همراه با مرز سیستم، واحد کارکردی و سال مرجع، نیاز پایه است. هم‌راستایی با گزارش‌های دامنه ۳ گازهای گلخانه‌ای در چارچوب‌هایی مانند GHG Protocol نیز اهمیت دارد. استاندارد ایزو 14067 منابع انتشار را در سطح محصول شفاف می‌کند و جمع آن برای سبد محصولات می‌تواند ورودی گزارش سازمانی باشد.
مقایسه استاندارد ایزو 14067 با استانداردهای دیگر
- PAS 2050: سند بریتانیایی که یکی از نخستین چارچوب‌ها برای ردپای کربن بود. استاندارد ایزو 14067 در نسخه‌های اخیر از نظر محتوا هم‌تراز یا دقیق‌تر است و در سطح بین‌المللی پذیرش بیشتری دارد.
- ISO 14064: بر گزارش‌دهی سازمانی تمرکز دارد، نه سطح محصول. ترکیب این دو مفید است اما جایگزین هم نیستند.
- برنامه‌های برچسب‌گذاری EPD: برای برخی کالاهای ساختمانی و صنعتی، EPD مبتنی بر PCR، مسیر رسمی افشا است و معمولاً با محاسبات منطبق بر استاندارد ایزو 14067 هم‌راستاست.
خطاهای رایج که باید از آنها پرهیز کرد
- استفاده از داده‌های عمومی نامرتبط با منطقه یا فناوری واقعی
- یکسان فرض کردن سناریوهای استفاده برای بازارهای متفاوت
- نادیده گرفتن انتشار غیرمستقیم مهم مانند مواد بسته‌بندی یا ضایعات
- تغییر روش تخصیص بین سناریوها بدون توجیه
- ارائه عدد واحد بدون بیان مرز سیستم و واحد کارکردی
مسیر عملی برای شروع
- یک محصول شاخص با حجم فروش بالا را انتخاب کنید.
- مرز «گهواره تا گور» را مبنا بگیرید مگر دلیل قانع‌کننده‌ای برای کوتاه‌تر کردن دامنه وجود داشته باشد.
- داده‌های اولیه انرژی و مواد را از سیستم‌های ERP و کنتورهای واقعی استخراج کنید.
- یک بانک داده LCI معتبر انتخاب کنید و شکاف‌های داده‌ای را با آن پر کنید.
- سه سناریو پایان عمر (دفن، سوزاندن با بازیافت انرژی، بازیافت) را بسازید و حساسیت نتایج را بسنجید.
- گزارش مختصر مدیریتی تهیه کنید که نقاط داغ و پروژه‌های کاهشی را فهرست کند.
- اگر قصد ارتباط بیرونی دارید، بازبینی ثالث را برنامه‌ریزی کنید.
مزایای کسب‌وکاری
- کاهش هزینه انرژی و مواد از طریق شناسایی اتلاف‌ها
- تمایز در بازار با ارائه داده معتبر و شفاف
- پاسخ به الزامات مشتریان و مقررات در زنجیره‌های جهانی
- آمادگی برای اهداف خنثی‌سازی کربن با خط مبنای سنجیده
- بهبود همکاری با تأمین‌کنندگان بر اساس معیارهای روشن
جمع‌بندی استاندارد ایزو 14067
استاندارد ایزو 14067 زبان مشترک برای محاسبه و ارائه ردپای کربن محصول است. با تعریف دقیق مرزها، واحد کارکردی، داده‌های باکیفیت و روش‌های تخصیص سازگار، می‌توان عددی قابل اتکا تولید کرد که تصمیم‌های طراحی، خرید و پایان عمر را هدایت کند. ارزش این فرآیند صرفاً یک «عدد» نیست؛ نقشه‌ای است که نشان می‌دهد کجا باید سرمایه‌گذاری کرد تا هم هزینه و هم انتشار کاهش یابد. اجرای منظم، بازبینی مستقل در صورت نیاز، و اتصال نتایج به پروژه‌های بهبود، مسیر عملی برای محصولات رقابتی‌تر و کم‌کربن‌تر است.
