GMP مجموعه‌ای از الزامات برای تضمین «تولید و کنترل یکنواختِ کیفیت» است. مرجع پرکاربرد آن «راهنمای PIC/S» است که در ۹ اصل/فصل خلاصه میشود: سیستم کیفیت دارویی، پرسنل، ساختمان و تجهیزات، مستندسازی، تولید، کنترل کیفیت، فعالیتهای برونسپاری، شکایات و فراخوان، و خودبازرسی. این ۹ اصل در عمل با چارچوب‌های آموزشیِ «۱۰ اصل» یا «5Ps» همپوشانی دارند.
نیاز به مشاوره دارید؟ با ما تماس بگیرید…
اصول GMP چیست؟
GMP (Good Manufacturing Practice) آن بخش از مدیریت کیفیت است که اطمینان می‌دهد محصولات «بهطور یکنواخت و تحت‌کنترل» و مطابق استانداردهای موردنیاز برای مصرف/کاربرد تولید می‌شوند. این اصول شامل الزامات نیروی انسانی، محیط و تجهیزات، مستندسازی، تولید، کنترل کیفیت، مدیریت پیمانکاری، رسیدگی به شکایات/عیوب و خودبازرسی است. 7 8
ساختار مرجع (به‌اختصار)
- PIC/S Guide to GMP: دو بخش (Part I برای محصولات دارویی نهایی؛ Part II برای مواد اولیه/مواد آغازین) + مجموعه‌ای از ضمائم (Annexes). هم‌راستا با EU GMP (EudraLex, Vol.4). آخرین بازنگری‌های PIC/S در ۲۰۲۳ منتشر شده و در حال به‌روزرسانی مستمر است. 1 8 10 11 13
اصول نهگانهٔ GMP (بر اساس PIC/S Part I)
این ۹ اصل عملاً فصل‌های بخش اولِ راهنمای PIC/S هستند. در جدول زیر، هدف هر اصل، نمونهٔ اجرا و چند چک‌پوینت کاربردی آمده است.
| # | اصل (فصل) | هدف | نمونهٔ اجرا در کارخانه | چک‌پوینت‌های سریع |
|---|---|---|---|---|
| 1 | سیستم کیفیت دارویی (PQS) | ایجاد چارچوبی برای کنترل تغییر، CAPA، ارزیابی ریسک 9 و بهبود مستمر | رویهٔ مدیریت تغییر (CC)، نقشهٔ ریسک فرآیند، بازنگری مدیریت | وجود SOPهای CC/CAPA، ثبت بازنگری‌های ادواری، شاخص OOS/OOT پایدار |
| 2 | پرسنل | شایستگی، بهداشت و آموزشِ مبتنی بر نقش | ماتریس شایستگی، برنامهٔ آموزشی GxP، لباس کار و بهداشت فردی | % تکمیل آموزش‌ها، ارزیابی اثر بخشی آموزشی، ثبت تخطی‌های بهداشتی |
| 3 | ساختمانها و تجهیزات | محیط مناسب (جریان مواد/افراد، کلاس‌بندی)، تجهیزات کالیبره‌شده | طرح جریان یک‌طرفه، برنامهٔ نگهداری پیشگیرانه، کالیبراسیون | سوابق PM/Cal، وضعیت اتاق تمیز/HVAC، آلارم‌ها و یوتیلیتی‌های حیاتی |
| 4 | مستندسازی | «اگر نوشته نشده، انجام نشده»—قابلیت ردیابی کامل | SOP، Batch Record، DHR/DMR، کنترل نسخه | کنترل نسخه و دسترسی، ممیزی رکوردها، نرخ خطای نگارشی بحرانی |
| 5 | تولید | تولید تحت‌شرایط تأییدشده و کنترلشده | دستورالعمل ساخت، line clearance، in-process controls | انحراف‌ها/نواقص تولید، نتایج IPC، مغایرت ییلد |
| 6 | کنترل کیفیت | نمونه‌برداری، آزمون، انتشار/رد محموله توسط QC | برنامهٔ پایداری، OOS/OOT، CoA، تایید روش‌ها | زمان چرخهٔ آزمایش، مدیریت OOS، وضعیت تجهیزات آزمایشگاهی |
| 7 | فعالیتهای برونسپاری (پیمانکاری) | تضمین کیفیت در قراردادها/سازندگان همکار | قرارداد کیفیت (QTA)، ارزیابی و ممیزی تأمین‌کننده | وجود QTA معتبر، KPI عملکرد پیمانکار، اقدامات اصلاحی تأمین‌کننده |
| 8 | شکایات و فراخوان | رسیدگی سیستماتیک و امکان ردیابی برای ریکال | فرآیند ریشه‌یابی، طرح فراخوان و آزمون‌های دوره‌ای | آزمون موفق فراخوان (Mock Recall)، زمان پاسخ اولیه، تکمیل CAPA |
| 9 | خودبازرسی | شناسایی شکاف‌ها و بهبود مستمر با ممیزی داخلی | برنامهٔ ممیزی ریسک‌محور، گزارش و پیگیری Findings | نرخ تکمیل اقدامات اصلاحی، بسته‌شدن به‌موقع CAPA، روند تکرارشوندهٔ Findings |
نکته: برای حوزههای خاص (مثلاً تولید استریل، گازهای دارویی، بیولوژیک)، Annexهای PIC/S/EU الزامات تکمیلی ارائه میکنند (مثل Annex 1 برای استریل). 2
چرا بعضی منابع از «۱۰ اصل» یا «5Ps» حرف می‌زنند؟
برخی دوره‌ها/وبلاگ‌های آموزشی برای ساده‌سازیِ پیاده‌سازی، ۱۰ اصل (مثل: ایجاد/اجرای/اعتبارسنجی SOPها، ثبت همه‌چیز، پایش و ممیزی داخلی، آموزش، طراحی مناسب تجهیزات/تأسیسات، رسیدگی به شکایات) یا 5Ps (People, Premises, Processes, Procedures, Products/Performance) را به‌عنوان چارچوب‌های عملی معرفی میکنند. این‌ها چارچوب‌های آموزشی هستند، نه متن رسمی قانون؛ اما با ۹ اصل PIC/S همپوشانی دارند: مثلا People ↔ فصل ۲، Premises ↔ فصل ۳، Procedures/Processes ↔ فصل‌های ۴ و ۵، Products/Performance ↔ فصل‌های ۶ و ۸ و شاخص‌های عملکردی. 6 14
جمع‌بندی: اگر در ایران/اتحادیه اروپا کار می‌کنید، مبنای ممیزی همان PIC/S/EU GMP است؛ «۱۰ اصل» و «5Ps» را صرفاً ابزار توضیح/آموزش و طراحی سیستم بدانید.
چک‌لیست اجرای سریع (قابل استفاده در ممیزی داخلی)
A) حاکمیت کیفیت و ریسک
- منشور PQS تصویب و ابلاغ شده؛ نقش‌ها و مسئولیت‌ها مشخص است.
- فرآیندهای مدیریت تغییر، انحراف، CAPA و بازنگری ادواری مستند و فعال هستند.
B) اشخاص و شایستگی
- ماتریس شایستگی مبتنی بر ریسک برای همهٔ نقش‌ها وجود دارد.
- نرخ تکمیل آموزش‌های GxP ≥ ۹۵٪ با سنجش اثربخشی.
C) محیط، تجهیزات و یوتیلیتی‌ها
- برنامهٔ نگهداری/کالیبراسیون مبتنی بر بحرانی‌بودن (Criticality) پیاده‌سازی شده است.
- برای تولیدات استریل، انطباق با Annex 1 پایش میشود (کلاس‌بندی، VHP، گریدهای اتاق تمیز، روتین EM). 3 4 5
D) مستندسازی و ردیابی
- کنترل نسخه، لیست مستندات مرجع، و بازبینی دوره‌ای SOPها برقرار است.
- Batch Recordها کامل، خوانا و قابل ردیابی‌اند؛ «خطاهای بحرانیِ نگارشی» ریشه‌یابی میشود.
E) تولید و کنترل کیفیت
- دستورالعمل‌های ساخت معتبر (Validated) و کنترل‌های درون‌فرآیندی تعریف‌شده‌اند.
- مدیریت OOS/OOT با Root Cause واقعی و CAPA اثربخش انجام میشود؛ QC تنها «انتشار» نمی‌کند، بلکه Oversight دارد.
F) پیمانکاری، شکایات و ریکال
- برای همهٔ پیمانکاران QTA معتبر داریم؛ ارزیابی دوره‌ای عملکرد انجام میشود.
- Mock Recall سالانه با زمان‌بندی هدف‌گذاری‌شده و گزارش اثربخشی برگزار میشود.
مطالعه پیشنهادی:
پرسش‌های متداول
اصول GMP چیست؟
اصول GMP مجموعهٔ الزاماتی هستند که تضمین میکنند محصول بهطور یکنواخت و کنترلشده، مطابق استانداردهای کیفیت مناسب، تولید و کنترل میشود. این اصول حوزههای انسان، محیط/تجهیزات، مستندات، تولید، کنترل کیفیت، پیمانکاری، شکایات/ریکال و خودبازرسی را پوشش میدهند.
«اصول نهگانهٔ GMP» کداماند؟
در چارچوب PIC/S Part I، ۹ اصل/فصل عبارتاند از: PQS، پرسنل، ساختمانها و تجهیزات، مستندسازی، تولید، کنترل کیفیت، فعالیتهای برونسپاری، شکایات و فراخوان، خودبازرسی.
فهرست منابع معتبر «اصول GMP»
- PIC/S — Guide to Good Manufacturing Practice for Medicinal Products, PE 009-17 (Part I, 25 Aug 2023). متن مرجع فصل‌بندی‌شدهٔ اصول GMP برای محصولات دارویی نهایی. picscheme.org
- PIC/S — Guide to GMP (Annexes), PE 009-17 (25 Aug 2023). ضمائم تخصصی (ازجمله Annex 1 برای تولید استریل). ECA Academy
- European Commission — EudraLex, Volume 4 (EU GMP). درگاه رسمی راهنمای GMP اتحادیه اروپا؛ Annex 1 از ۲۵ اوت ۲۰۲۴ بهطور کامل لازم‌الاجراست. Public Health
- EudraLex Volume 4, Annex 1: Manufacture of Sterile Medicinal Products (Aug 2022, PDF). نسخهٔ بازنگری‌شدهٔ Annex 1 برای تولیدات استریل. Public Health
- PIC/S — Publication of revised Annex 1 (News). اعلام رسمی تاریخ اجرا: ۲۵ اوت ۲۰۲۳ (به‌جز بند 8.123 تا ۲۵ اوت ۲۰۲۴). picscheme.org
- WHO — GMP Standards (Landing Page). مجموعه پیوندهای رسمی به استانداردهای GMP سازمان جهانی بهداشت. World Health Organization
- WHO TRS 986, Annex 2: WHO Good Manufacturing Practices for Pharmaceutical Products (2014). اصول و الزامات کلی GMP در سطح جهانی. World Health Organization
- ICH Q10: Pharmaceutical Quality System (2008, PDF). چارچوب سیستم کیفیت دارویی در کل چرخه عمر محصول؛ مبنای هم‌ترازی با الزامات GMP. ICH Database
- ICH Q9(R1): Quality Risk Management (May 2023, FDA page). بازنگری هدفمند در مدیریت ریسک کیفی؛ توصیه‌شده برای اجرای ریسک‌محورِ GMP. U.S. Food and Drug Administration
- ICH Q7: GMP for Active Pharmaceutical Ingredients (API) (PDF). راهنمای رسمی برای ساخت مواد فعّال دارویی و یکپارچگی آن با سیستم کیفیت. ICH Database
- FDA — 21 CFR Part 211 (eCFR). مقررات فدرال «cGMP برای فرآورده‌های نهایی دارویی» در ایالات متحده (به‌روزرسانی‌ها و اصلاحات جاری). eCFR
- FDA — Current Good Manufacturing Practice (CGMP) Regulations (Overview, 2025). نمای کلی مقررات cGMP شامل بخش‌های 210/211/212. U.S. Food and Drug Administration
- ISO 22716: Cosmetics — Good Manufacturing Practices (GMP). استاندارد بین‌المللی رسمی GMP برای صنایع آرایشی و بهداشتی؛ جهت همپوشانی حوزهٔ غیردارویی. ISO
- FDA — Draft Guidance for Industry: Cosmetic GMPs (هم‌سوسازی با ISO 22716). رهنمود رسمیِ در دست بازنگری برای GMP لوازم آرایشی در آمریکا. U.S. Food and Drug Administration
نیاز به مشاوره دارید؟ با ما تماس بگیرید…
