ایزو 45001 استاندارد بین‌المللی برای طراحی و اجرای سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی است. هدف آن کاهش آسیب و بیماری‌های شغلی، بهبود رفاه کارکنان و افزایش تاب‌آوری سازمان در برابر خطرات کاری است. این استاندارد بر پایه چرخه برنامه‌ریزی–اجرا–پایش–اقدام اصلاحی (PDCA) نوشته شده و با ساختار مشترک استانداردهای مدیریتی (Annex SL) هماهنگ است؛ بنابراین به‌راحتی کنار ISO 9001 و ISO 14001 یکپارچه می‌شود.

ایزو 45001 به زبان ساده

چرا استاندارد ایزو 45001 اهمیت دارد؟

  • کاهش حوادث و روزهای از‌دست‌رفته کاری
  • کاهش هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم حوادث (درمان، غرامت، توقف تولید)
  • بهبود تصویر برند و اعتماد مشتریان و سرمایه‌گذاران
  • انطباق با قوانین کار و الزامات بیمه‌ای
  • افزایش مشارکت، انگیزه و نگهداشت نیروی انسانی

ذی‌نفعان و منفعت‌ها

ذی‌نفعمنفعت مستقیممنفعت غیرمستقیم
کارکنانمحیط کار ایمن‌تر، سلامت بهتررضایت شغلی، وفاداری
کارفرما/مدیرعاملکاهش هزینه حوادث، انطباق قانونیبهره‌وری، برند کارفرمایی
مشتریاستمرار عرضه، کیفیت پایداراعتماد به زنجیره تأمین
پیمانکارالزامات روشن ایمنیهمکاری بلندمدت
جامعه/نهاد ناظرکاهش بار درمانی و اجتماعیرشد فرهنگ ایمنی

واژه‌های کلیدی

  • خطر (Hazard): منبع بالقوه آسیب (ماشین بدون حفاظ، مواد شیمیایی).
  • ریسک (Risk): ترکیبی از احتمال وقوع و شدت پیامد.
  • کنترل: اقدام برای حذف خطر یا کاهش ریسک.
  • رویداد/حادثه: رخداد ناخواسته؛ «نزدیک‌به‌حادثه» رویدادی است که می‌توانست حادثه شود ولی نشد.
  • فرصت OH&S: موقعیتی برای بهبود ایمنی (مثلاً خودکارسازی فرایند پرخطر).

ساختار استاندارد در یک نگاه

ایزو 45001 شامل 10 بند است. بندهای 1 تا 3 اطلاعات عمومی‌اند؛ بندهای 4 تا 10 الزامات اصلی‌اند.

بندعنوانخلاصه الزامات
4زمینه سازمانشناخت مسائل داخلی/بیرونی، نیاز و انتظار ذی‌نفعان، تعیین دامنه سیستم
5رهبری و مشارکت کارکنانتعهد مدیریت ارشد، خط‌مشی، نقش‌ها، مشورت و مشارکت مؤثر کارکنان
6برنامه‌ریزیشناسایی خطرات، ارزیابی ریسک و فرصت‌ها، اهداف و برنامه‌های رسیدن به آن
7پشتیبانیشایستگی، آگاهی، ارتباطات، اطلاعات مدون و منابع
8عملیاتطرح‌ریزی و کنترل عملیات، مدیریت تغییر، برون‌سپاری/پیمانکاران، آمادگی اضطراری
9ارزیابی عملکردپایش و اندازه‌گیری، ممیزی داخلی، بازنگری مدیریت
10بهبودعدم انطباق‌ها، اقدام اصلاحی، بهبود مستمر

نگاشت به چرخه PDCA

فازبندهای مرتبطخروجی‌های کلیدی
Plan4، 5، 6، بخشی از 7زمینه، خط‌مشی، اهداف، ریسک‌نامه، برنامه‌های کنترلی
Do7، 8آموزش، مستندسازی، کنترل عملیات، آمادگی اضطراری
Check9شاخص‌ها و پایش، ممیزی، گزارش‌دهی
Act10اصلاحات، پیشگیری، بهبود مستمر

تفاوت ISO 45001 با OHSAS 18001

اگر هنوز از OHSAS 18001 استفاده می‌کنید، مهاجرت ضروری است.

موضوعOHSAS 18001ISO 45001
ساختاراختصاصیAnnex SL مشترک با 9001/14001
تمرکزکنترل ریسکمدیریت ریسک + مشارکت کارکنان + رهبری قوی
مشارکت کارکنانمحدودترالزام مشاوره و مشارکت معنادار
زنجیره تأمینکمتر پررنگتوجه به برون‌سپاری و پیمانکاران
فرصت‌هاتمرکز بر خطرخطر و فرصت همزمان

نقشه راه پیاده‌سازی گام‌به‌گام

پیاده‌سازی معمولاً در 3–6 ماه برای سازمان‌های کوچک و 6–12 ماه برای سازمان‌های متوسط انجام می‌شود. زمان واقعی به پیچیدگی بستگی دارد.

گاماقدام‌های کلیدیخروجی قابل تحویل
1. ارزیابی اولیهشکاف‌سنجی در برابر بندهای 4–10گزارش Gap Analysis و برنامه پروژه
2. تعیین دامنهسایت‌ها، فعالیت‌ها، مرزهاسند دامنه و نقشه فرایندی
3. رهبری و خط‌مشیتصویب خط‌مشی OH&S، تعیین نقش‌هاخط‌مشی امضا شده، ماتریس مسئولیت
4. شناسایی خطراتبازدید میدانی، مصاحبه، مرور سوابقفهرست خطرات و فعالیت‌ها
5. ارزیابی ریسکروش L×C، ماتریس ریسک، معیار پذیرشریسک‌نامه با اولویت‌بندی
6. برنامه‌ریزی کنترلحذف/جایگزینی/مهندسی/اداری/PPEبرنامه کنترل و بودجه
7. پشتیبانیآموزش، شایستگی، مستندسازیبرنامه آموزشی، رویه‌ها، دستورالعمل‌ها
8. کنترل عملیاتپیمانکاران، خرید ایمن، مجوز کاررویه‌های اجرایی و فرم‌ها
9. آمادگی اضطراریسناریو، تمرین، ارزیابیطرح واکنش اضطراری و گزارش مانور
10. پایش و ممیزیشاخص‌ها، ممیزی داخلیKPI Dashboard، گزارش ممیزی
11. بازنگری مدیریتارزیابی اثربخشی و منابعصورتجلسه و تصمیمات
12. گواهینامهانتخاب CB، ممیزی مرحله 1 و 2گواهینامه و برنامه نگهداشت
بند ۵ در ISO 45001

شناسایی خطرات: از کجا شروع کنیم؟

منابع رایج خطر:

  • عملیات تولیدی: ماشین‌آلات، ابزارهای دستی، ارگونومی، صدا و ارتعاش
  • شیمیایی: حلال‌ها، اسیدها، گردوغبار
  • الکتریکی و حرارتی: برق، گرما، شعله
  • کار در ارتفاع/فضای محدود/جرثقیل
  • روانی–اجتماعی: فشار کاری، شیفت طولانی
  • حمل‌ونقل داخلی و برون‌سازمانی
  • نگهداری و تعمیرات، توقف‌های برنامه‌ریزی‌نشده
  • پیمانکاران و بازدیدکنندگان

نمونه ماتریس ریسک (۵×۵)

شدت \ احتمال1 بسیار کم2 کم3 متوسط4 زیاد5 بسیار زیاد
1 ناچیز12345
2 خفیف246810
3 قابل‌توجه3691215
4 جدی48121620
5 فاجعه‌بار510152025

راهنما:
۱–۵ قابل قبول با کنترل‌های نگهداشت | ۶–۱۰ نیاز به بهبود برنامه‌ریزی‌شده | ۱۲–۱۵ کنترل فوری | ۱۶–۲۵ توقف کار و اقدام فوری.

سلسله‌مراتب کنترل

  1. حذف خطر 2) جایگزینی 3) کنترل مهندسی 4) کنترل اداری 5) تجهیزات حفاظت فردی (PPE).
    همیشه کنترل‌های بالادستی را بر PPE ترجیح دهید.

اهداف و شاخص‌ها (KPI)

اهداف باید قابل اندازه‌گیری، واقع‌بینانه، زمان‌دار باشند و با ریسک‌های کلیدی پیوند داشته باشند.

نوع شاخصمثالفایده
پیشرو (Leading)درصد تکمیل بازرسی ایمنی ماهانه، نرخ گزارش «نزدیک‌به‌حادثه»، ساعات آموزشپیشگیری، فرهنگ گزارش‌دهی
پسرو (Lagging)TRIR، LTIFR، تعداد حوادث ثبت‌شده، روزهای از‌دست‌رفتهسنجش پیامدها
انطباقدرصد انطباق PPE، درصد مجوزهای کار معتبرکنترل فرآیند
فرهنگامتیاز نظرسنجی ایمنی، مشارکت کمیته‌هاپایش بلوغ فرهنگی

الزامات مستندسازی

ایزو 45001 انعطاف‌پذیر است؛ فقط «اطلاعات مدون لازم» را می‌خواهد. نمونه ماتریس:

سند/اطلاعات مدوناجباری/اختیاریهدف
خط‌مشی OH&Sاجباریتعهد مدیریت و جهت‌گیری
معیار ارزیابی ریسکاجبارییکنواختی ارزیابی
فهرست خطرات و ریسک‌نامهاجباریپایه کنترل‌ها
اهداف و برنامه‌هااجباریهدایت بهبود
شایستگی و آموزشاجباریاثبات توانمندی
ارتباطات و سوابق مشاورهاجباریمشارکت کارکنان
کنترل عملیات و MOCاجباریمدیریت تغییرات
آمادگی اضطراری و مانورهااجباریپاسخ مؤثر
پایش، کالیبراسیوناجباریاعتبار داده‌ها
ممیزی داخلی و اقدامات اصلاحیاجباریبهبود مستمر
روش‌های کاری ایمن (SOP)توصیه‌شدهاجرای یکنواخت
فرم گزارش رویدادتوصیه‌شدهیادگیری از رویداد

مشارکت و مشاوره کارکنان

استاندارد الزام می‌کند که کارکنان و نمایندگان آن‌ها مشورت شوند و مشارکت مؤثر داشته باشند:

  • حضور در شناسایی خطرات و ارزیابی ریسک
  • مشارکت در تحقیقات حوادث و پیشنهاد بهبود
  • دسترسی به اطلاعات و نتایج پایش
  • توقف کار ناایمن طبق رویه‌های مصوب

کنترل عملیات و مدیریت تغییر (MOC)

  • خرید ایمن: الزام مشخصات ایمنی در سفارش‌ها، ارزیابی تأمین‌کننده.
  • پیمانکاران: پیش‌ارزیابی HSE، توجیهات قبل از کار، نظارت.
  • مجوز کار (PTW): برای کار گرم، ارتفاع، فضای محدود، برق.
  • MOC: هر تغییر در تجهیزات، مواد، نفرات، روش‌ها باید قبل از اجرا از نظر ریسک بررسی و مجوز بگیرد.

آمادگی و واکنش در شرایط اضطراری

گام‌ها: شناسایی سناریوها، تدوین برنامه پاسخ، آموزش نقش‌ها، هماهنگی با بیرون (آتش‌نشانی، اورژانس)، مانورهای دوره‌ای، بازنگری پس از تمرین/رخداد.
سناریوهای نمونه: آتش‌سوزی، نشت ماده شیمیایی، برق‌گرفتگی، سقوط از ارتفاع، زلزله، مسمومیت گازی.

ارزیابی عملکرد، ممیزی داخلی و بازنگری مدیریت

  • برنامه پایش شاخص‌ها و بازرسی‌های میدانی
  • ممیزی داخلی سالانه بر اساس ریسک فرایندها
  • بازنگری مدیریت با ورودی‌های: وضعیت اقدامات، شاخص‌ها، نتایج ممیزی، تغییرات بیرونی/داخلی، منابع، فرصت‌های بهبود. خروجی‌ها: تصمیم در مورد منابع، اهداف جدید، تغییرات سیاست/دامنه.

چک‌لیست فشرده ممیزی داخلی

  • دامنه و مرزهای سیستم مشخص است؟
  • فهرست خطرات به‌روز است و تغییرات پوشش داده شده؟
  • معیار ریسک و ماتریس تصویب‌شده وجود دارد؟
  • آموزش‌ها بر اساس ریسک شغل انجام شده؟
  • پیمانکاران ارزیابی و کنترل می‌شوند؟
  • کالیبراسیون تجهیزات پایش معتبر است؟
  • گزارش رویداد و اقدام اصلاحی تا اثربخشی پیگیری می‌شود؟
  • نتایج به کارکنان بازخورد داده می‌شود؟

نمونه جدول ریسک‌نامه ساده

فعالیتخطرعلتکنترل‌های موجوداحتمالشدتامتیازکنترل‌های پیشنهادیمسئولموعد
برش‌کاریبریدگیتیغه بدون حفاظدستکش339نصب حفاظ ثابت، قفل‌وبرچسبنگهداری30 روز
جوشکاریسوختگی/دودجرقه و دود فلزنقاب و PPE248هواکش موضعی، پرده جوشتولید14 روز
انبار موادسقوط بارچیدمان نامطلوبهشدار دیداری4416قفسه‌بندی استاندارد، راهرو امنانبار21 روز
بند ۸ در ISO 45001

نقش‌ها و مسئولیت‌ها (نمونه RACI)

فعالیتمدیرعاملمدیر HSEسرپرست واحدکارکنان
تصویب خط‌مشیACII
شناسایی خطرIRCR
آموزش ایمنیICRR
ممیزی داخلیIRCC
اقدام اصلاحیIRRC
بازنگری مدیریتARCI

R: انجام‌دهنده، A: پاسخ‌گو، C: مشورت، I: مطلع.

ادغام با ISO 9001 و ISO 14001

  • فرایندمحوری مشترک: از یک نقشه فرایندی و روش مدیریت ریسک مشترک استفاده کنید.
  • اسناد یکپارچه: خط‌مشی یکپارچه QHSE، اهداف متوازن، ممیزی‌های تلفیقی.
  • کنترل تغییر و پیمانکار مشترک: الزامات کیفی، زیست‌محیطی و ایمنی در یک «الزامات خرید» ادغام شود.
  • شاخص‌های هم‌افزا: OEE کنار TRIR، مصرف انرژی و پسماند کنار رویدادهای ایمنی.

فرهنگ ایمنی: از تبعیت تا مالکیت

  • گزارش داوطلبانه «نزدیک‌به‌حادثه» را تشویق کنید.
  • بازخورد سریع و محترمانه به گزارش‌ها بدهید.
  • تشویق رفتاری هدفمند به‌جای پاداش‌های کلی.
  • رهبران خط تولید الگوی رفتاری باشند؛ Walk the Talk.

رسیدگی به رویداد و اقدام اصلاحی

  1. ایمن‌سازی صحنه و کمک‌های اولیه
  2. ثبت فوری و اطلاع‌رسانی
  3. تحقیق مبتنی بر ریشه‌یابی (۵ چرا، Ishikawa)
  4. تعریف اقدامات اصلاحی (رفع علت ریشه‌ای) و اصلاحی فوری
  5. ارزیابی ریسک مجدد پس از اقدام
  6. سنجش اثربخشی و بستن پرونده

اشتباهات رایج و راه‌حل

  • مستندسازی زیاد بدون اجرا: اسناد را چابک و کاربردی نگه دارید. هر سند باید صاحب داشته باشد.
  • وابستگی به PPE: سلسله‌مراتب کنترل را رعایت کنید؛ مهندسی و حذف خطر را مقدم بدانید.
  • عدم مشارکت واقعی کارکنان: کانال‌های مشاوره ساختاریافته و زمان اختصاصی برای جلسات کف کارگاه ایجاد کنید.
  • عدم مدیریت تغییر: هر تغییر کوچک را هم از فیلتر MOC عبور دهید.
  • عدم تحلیل داده: شاخص‌های پیشرو را جدی بگیرید، نه فقط آمار حوادث.

مسیر اخذ گواهینامه

  • انتخاب مرجع گواهی (CB): معتبر، با سابقه در صنعت شما.
  • ممیزی مرحله ۱: بررسی آمادگی، اسناد کلیدی، برنامه ممیزی مرحله ۲.
  • ممیزی مرحله ۲: نمونه‌برداری میدانی، مصاحبه، مشاهده کنترل‌ها.
  • رفع عدم انطباق‌ها: اقدام اصلاحی و تأیید اثربخشی.
  • ممیزی مراقبتی سالانه: نگهداشت سیستم و بهبود مستمر.
مدیریت پیمانکاران و تأمین‌کنندگان در ISO 45001

الگوی کوتاه «طرح آمادگی در شرایط اضطراری»

  • دامنه و سناریوها
  • ساختار فرماندهی حادثه (ICS)
  • مسیرهای خروج و نقاط تجمع
  • نقش‌ها و تماس‌های اضطراری
  • منابع: کپسول‌ها، برانکارد، جعبه کمک‌های اولیه
  • آموزش و مانور دوره‌ای
  • ارزیابی پس از حادثه/مانور و درس‌آموخته‌ها

قالب ساده «مجوز کار» (چک‌لیست)

  • شرح کار، تاریخ/زمان، محل
  • خطرات خاص و کنترل‌های لازم
  • تجهیزات ایزوله‌سازی و قفل‌وبرچسب
  • آزمون گاز/تهویه (برای فضای محدود)
  • تأیید صلاحیت افراد و آموزش‌ها
  • نظارت حین کار و بستن مجوز

برنامه آموزشی پیشنهادی

  • بدو ورود: آشنایی با خطرات محل کار، مسیرهای خروج، PPE
  • تخصصی شغلی: روش‌های کاری ایمن، ارگونومی، مواد شیمیایی
  • نقش‌های ویژه: امدادگر، نجات فضای محدود، کار در ارتفاع
  • سالانه: بازآموزی، درس‌آموخته‌های رویدادها، مانور اضطراری

نمونه «برنامه بازرسی ماهانه»

  • وضعیت حفاظ ماشین‌آلات
  • نظم و نظافت (5S)
  • کابل‌ها و پریزها، قفل‌وبرچسب
  • راهروها و علائم ایمنی
  • انبارش مواد و حمل‌ونقل داخلی
  • کیت‌های ریخت‌وپاش مواد شیمیایی
  • کالیبراسیون تجهیزات پایش
  • تکمیل اقدامات اصلاحی دوره قبل

پرسش‌های پرتکرار

آیا سازمان کوچک هم نیاز دارد؟ بله. میزان مستندسازی را متناسب کنید، ولی ارزیابی ریسک و آموزش پایه ضروری است.
بدون گواهی هم می‌توان اجرا کرد؟ بله. گواهی ارزش افزوده اعتبار بیرونی می‌دهد، اما اصل، اجرای اثربخش است.
از کجا شروع کنم؟ با Gap Analysis، سپس شناسایی خطرات در فرایندهای پرتکرار یا پرریسک.

جمع‌بندی ایزو 45001 به زبان ساده

ایزو 45001 چارچوبی می‌دهد تا ریسک‌های ایمنی و بهداشت شغلی را سیستماتیک مدیریت کنید: از شناخت زمینه و مشارکت کارکنان تا کنترل عملیات، پایش، ممیزی و بهبود. با استفاده از ماتریس ریسک، سلسله‌مراتب کنترل، شاخص‌های پیشرو و مدیریت تغییر، می‌توانید حوادث را کاهش دهید، هزینه‌ها را کنترل کنید و فرهنگ ایمنی پایدار بسازید. اگر هم‌اکنون ISO 9001 یا 14001 دارید، ادغام 45001 ساده‌تر و اثربخش‌تر خواهد بود.

پیوست: قالب‌های آماده برای شروع سریع

1) فرم شناسایی خطر و ارزیابی ریسک (خلاصه):

بخشفیلد
اطلاعات فعالیتواحد، محل، شرح فعالیت
خطراتفیزیکی، شیمیایی، ارگونومی، الکتریکی، روانی–اجتماعی
پیامدآسیب بدنی، بیماری، خسارت، توقف
کنترل‌های موجودمهندسی، اداری، PPE
ارزیابی اولیهاحتمال، شدت، امتیاز
اقداماتکنترل‌های پیشنهادی، منابع، موعد
ارزیابی ثانویهاحتمال، شدت، امتیاز پس از اقدام
تأییدنام و امضا، تاریخ

2) فهرست حداقلی اسناد برای ممیزی مرحله ۱:

  • خط‌مشی OH&S و دامنه سیستم
  • ماتریس ارزیابی ریسک و معیارها
  • اهداف و برنامه‌ها + شاخص‌ها
  • برنامه آموزش و سوابق صلاحیت
  • روش کنترل عملیات، پیمانکاران، PTW، MOC
  • طرح اضطراری و گزارش مانور
  • برنامه کالیبراسیون و پایش
  • برنامه ممیزی داخلی و گزارش‌ها
  • رویه اقدام اصلاحی و سوابق عدم انطباق

3) جدول پیگیری اقدامات اصلاحی:

کدشرح عدم انطباقعلت ریشه‌ایاقداممسئولتاریخ هدفوضعیتاثربخشی

با اجرای عملی همین چارچوب‌ها، شما به‌صورت روشن و قدم‌به‌قدم به الزامات ISO 45001 نزدیک می‌شوید و پایه‌ای پایدار برای ایمنی و سلامت نیروی کار خود می‌سازید.

منابع:

استاندارد و اسناد رسمی

  • صفحه رسمی استاندارد ISO 45001:2018 در سازمان ISO. ISO
  • خانواده استانداردهای ایمنی و بهداشت شغلی ISO 45000. ISO
  • کمیته فنی ISO/TC 283 (منابع و به‌روزرسانی‌ها). ISO
  • راهنمای عملی ISO 45001 برای سازمان‌های کوچک (انتشار مشترک ISO و UNIDO). ISO+1

رهنمودهای بین‌المللی (ILO)

مفاهیم کلیدی و کنترل ریسک

  • سلسله‌مراتب کنترل‌ها؛ توضیح رسمی NIOSH. CDC
  • سلسله‌مراتب کنترل‌ها؛ برگه راهنما OSHA (PDF). OSHA

چرخه PDCA و HSG65 (HSE بریتانیا)

آمادگی و واکنش اضطراری

  • استاندارد الزامات «برنامه اقدام اضطراری» OSHA ‏1910.38. OSHA
  • eTool تدوین EAP در OSHA. OSHA

مجوز کار (Permit to Work)

مدیریت تغییر (MOC)

  • تفسیر OSHA درباره الزام MOC در PSM. OSHA
  • «راهنمای انطباق» ضمیمه C استاندارد PSM؛ بخش مدیریت تغییر. OSHA

شاخص‌ها و KPIها

  • TRIR: تعریف و روش محاسبه از National Safety Council. Injury Facts
  • فرمول نرخ بروز حوادث از OSHA (استاندارد اینترپرِتیشن). OSHA
  • LTIFR: تعریف و کاربرد. safeopedia.com+1

گزارش نزدیک‌به‌حادثه

  • سیاست و فرم گزارش Near Miss در OSHA. OSHA+1
  • راهنمای «بررسی رویدادها» OSHA؛ شامل اشاره به Near Miss. OSHA

مقایسه ISO 45001 و OHSAS 18001

  • راهنمای تطبیقی BSI: نگاشت الزامات 45001 و OHSAS 18001 (PDF). BSI Group

ساختار سطح‌بالا Annex SL

  • مرور استانداردهای سیستم‌های مدیریت و نقش Annex SL در یکپارچگی. ISO
  • متن گزیده Annex SL از دستورالعمل‌های ISO/IEC (PDF). ISO
برای امتیاز به این نوشته کلیک کنید!
[کل: 0 میانگین: 0]

دیدگاه‌ خود را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

پیمایش به بالا