بند ۴ استاندارد ISO 45001 «صحنه را می‌چیند»: محدوده سامانه HSE را تعریف می‌کند، موضوعات اثرگذار درون/برون‌سازمانی را روشن می‌سازد، طرف‌های ذی‌نفع و نیازهای ایشان را مشخص می‌کند و نهایتاً به تعیین دامنه (Scope) ختم می‌شود. بدون اجرای دقیق بند ۴، برنامه‌ریزی ریسک‌ها در بند ۶، ارزیابی عملکرد در بند ۹ و بهبود در بند ۱۰، روی زمین سست بنا می‌شود. از فوریه ۲۰۲۴ نیز الحاقیه تغییرات اقلیمی به کلیه استانداردهای سیستمی نوع A (از جمله ایزو 45001) اضافه شده و به‌طور شفاف می‌خواهد ارتباط تغییرات اقلیمی با سازمان در بندهای 4.1 و 4.2 سنجیده شود.
نیاز به مشاوره دارید؟ با ما تماس بگیرید…
- 1) بند ۴ دقیقاً چه می‌خواهد؟
- 2) روش اجرایی پیشنهادی برای اجرای بند ۴ (گام‌به‌گام)
- 3) الگوهای آماده: ماتریس «موضوعات بیرونی/درونی» و «نیازهای ذی‌نفعان»
- 4) الحاقیه اقلیمی ۲۰۲۴ را چطور در بند ۴ اجرایی کنیم؟
- 5) خروجی‌ها و شواهد موردانتظار ممیز
- 6) نمونه رقم‌گذاری برای ردیابی (ردیف‌گذاری به سبک حسابرسی)
- 7) خطاهای رایج و راه‌های پرهیز
- 8) نقشه راه پیاده‌سازی در ۱۰ روز (برای سازمان‌های در حال تدوین/به‌روزرسانی)
- 9) چرا استناد به ISO 45002 مفید است؟
- 10) جمع‌بندی اجرایی بند ۴ در ISO 45001
1) بند ۴ دقیقاً چه می‌خواهد؟
۴.۱—درک سازمان و بافت آن (Context):
سازمان باید مسائل درونی و بیرونی را که بر دستیابی به نتایج مورد انتظار سیستم ایمنی‌وصحت حرفه‌ای اثر می‌گذارند شناسایی کند؛ مسائل مثبت/منفی، کوتاه‌مدت/بلندمدت، از فناوری و فرهنگ گرفته تا اقتصاد، قانون، جامعه و محیط. سپس باید نشان دهد چگونه این مسائل بر اهداف HSE اثر می‌گذارند. در الحاقیه ۲۰۲۴ تأکید شده که سازمان ملزم است بررسی کند آیا «تغییرات اقلیمی» مسئله‌ای مرتبط با بافت سازمان هست یا نه (و اگر هست، چگونه).
۴.۲—نیازها و انتظارات طرف‌های ذی‌نفع (Interested Parties):
سازمان باید طرف‌های ذی‌نفع مرتبط را تعیین کرده و نیازها و انتظارات اظهارشده یا ضمنی ایشان را شناسایی کند؛ از کارکنان و پیمانکاران تا نهاد ناظر، بیمه‌گر، جامعه محلی، سهام‌دار، مشتری و تأمین‌کننده. الحاقیه ۲۰۲۴ تصریح می‌کند که جنبه اقلیمی در این گفت‌وگو نیز باید سنجیده شود (مثلاً انتظارات نهاد ناظر یا جامعه محلی درباره گرمازدگی، آلودگی هوا، سیلاب، گردوغبار و…).
۴.۳—تعیین دامنه سیستم (Scope):
دامنه باید با اتکا به خروجی 4.1 و 4.2 تعریف شود: واحدهای سازمانی، فعالیت‌ها، سایت‌ها، مرزها و انطباق با الزامات قانونی و قراردادی. دامنه باید واقع‌بینانه و ممیزی‌پذیر باشد.
۴.۴—سیستم مدیریت ایمنی‌وصحت حرفه‌ای:
سازمان باید سیستم را طبق ایزو 45001 برقرار، نگهداری و بهبود مستمر کند. بند ۴ به‌نوعی «نقشه توپوگرافی» این سیستم را فراهم می‌سازد.
نکته مهم اقلیمی: طبق اطلاعیه مشترک ISO/IAF (Feb 2024)، اضافه‌شدن عبارت‌های اقلیمی به بندهای 4.1 و 4.2 باعث نشده «ماهیت» الزامات عوض شود، بلکه تضمین می‌کند «اقلیم» به‌عنوان عامل بیرونی مهم در سیستم مدیریت در نظر گرفته شود.
2) روش اجرایی پیشنهادی برای اجرای بند ۴ (گام‌به‌گام)
گام ۱: طراحی چارچوب تحلیل بافت
- دامنه تحلیل: سایت‌ها/واحدها/فرآیندها.
- چارچوب PESTLE+H: سیاست/قانون (P)، اقتصاد (E)، جامعه (S)، فناوری (T)، قانون و انطباق (L)، محیط (E)، و سلامت/ایمنی/اقلیم (H) به‌عنوان لایه اضافی.
- منابع داده: قوانین ملی، گزارش‌های HSE، آمار حوادث، نتایج ارزیابی‌های ریسک، برنامه توسعه کسب‌وکار، گزارش‌های آب‌وهوا و مخاطرات طبیعی.
گام ۲: تشکیل «ثبت موضوعات بافت» (Context Register)
- برای هر موضوع بیرونی/درونی: شرح مختصر، شواهد/داده منبع، جهت اثر (فرصت/تهدید)، درجه اهمیت، ارتباط با اهداف HSE و پیوند اقلیمی (در صورت وجود).
گام ۳: نقشه‌برداری از طرف‌های ذی‌نفع
- فهرست ذی‌نفعان (کارکنان، پیمانکاران، ناظر، مشتری، جامعه محلی، سهام‌داران، بیمه‌گر، امداد و اورژانس، پیمانکار EPC، انجمن‌های صنفی…).
- برای هر ذی‌نفع: نیاز/انتظار اصلی، الزامات قانونی/قراردادی مرتبط، سیگنال‌های اقلیمی (مثلاً توقع جامعه محلی نسبت‌به کنترل گردوغبار یا گرمازدگی)، اهمیت/اولویت، نحوه ارتباط.
گام ۴: پیوند دادن خروجی بند ۴ به بندهای بعدی
- به بند ۶ (برنامه‌ریزی): موضوعات و نیازها به ریسک/فرصت ترجمه شوند؛ راهبردها و کنترل‌ها طراحی شوند.
- به بند ۷ (پشتیبانی): شایستگی‌ها و آگاهی‌های جدید (مثلاً مدیریت تنش گرمایی)، منابع و مستندسازی.
- به بند ۸ (عملیات): کنترل‌های اجرایی (LOTO، کار در گرما/ارتفاع/فضای بسته، مدیریت پیمانکاران، آمادگی اضطراری).
- به بند ۹ (ارزیابی): شاخص‌ها و پایش (مثلاً نرخ بیماری ناشی از گرما، موارد توقف کار در ریزگرد).
- به بند ۱۰ (بهبود): نواقص شناسایی و اصلاح شوند.
گام ۵: بازنگری ادواری
- بازنگری مدیریت و ممیزی داخلی باید حداقل سالیانه اعتبار بافت و نقشه ذی‌نفعان/اقلیم را بررسی کنند؛ تغییرات محیطی (مثلاً تشدید موج گرما) باید در ثبت بافت و ریسک‌رجیستر بازتاب یابد.
3) الگوهای آماده: ماتریس «موضوعات بیرونی/درونی» و «نیازهای ذی‌نفعان»
3-1) نمونه ماتریس موضوعات بیرونی/درونی (Context Matrix)
| دسته | موضوع | شرح/شواهد | اثر بر اهداف HSE | ریسک/فرصت نمونه | پیوند اقلیمی |
|---|---|---|---|---|---|
| محیطی (External) | موج‌های گرمایی تابستان | افزایش WBGT در سه سال اخیر و وقفه‌های کاری | افزایش بیماری ناشی از گرما؛ افت بهره‌وری | برنامه مدیریت گرما، زمان‌بندی شیفت، استراحت‌ها | بله (الحاقیه ۲۰۲۴) |
| قانونی (External) | سخت‌گیری ناظر در کارهای داغ/ارتفاع | اخطارهای سال گذشته؛ آگاهی‌بخشی ناقص پیمانکار | افزایش عدم‌انطباق | آموزش پیمانکاران، کنترل اجازه‌کار | غیرمستقیم |
| فناوری (Internal) | نوسازی دستگاه‌ها | کاهش نویز و لرزش؛ بهبود ارگونومی | فرصت برای کاهش حوادث | بودجه و زمان‌بندی نوسازی | غیرمستقیم |
| فرهنگی (Internal) | فرهنگ گزارش‌دهی ضعیف | گزارش‌نشدن شبه‌حوادث | ریسک‌های پنهان | کمپین گزارش‌دهی + تشویق | غیرمستقیم |
| زنجیره تأمین (External) | پیمانکار جدید با سابقه HSE نامشخص | ناهمخوانی رویه‌ها | افزایش ریسک عملیات | ارزیابی HSE پیمانکاران | غیرمستقیم |
| محیطی (External) | گردوغبار/ریزگردهای فصلی | افت دید، مشکلات تنفسی | افزایش بیماری/سوانح | ماسک مناسب، تعلیق کار در شاخص‌های بد | بله |
راهنما: در ستون «پیوند اقلیمی» مشخص کنید موضوع با تغییرات اقلیمی مربوط است یا نه؛ این همان چیزی است که الحاقیه ۲۰۲۴ انتظار دارد صریح دیده شود.
3-2) نمونه ماتریس طرف‌های ذی‌نفع (Stakeholder/Interested Parties Matrix)
| ذی‌نفع | نیاز/انتظار کلیدی | الزام مرتبط | اولویت | شیوه ارتباط | سیگنال اقلیمی |
|---|---|---|---|---|---|
| کارکنان | محیط کار ایمن، مشارکت واقعی | قانون کار، 45001 بند ۵ و ۸ | بالا | جلسات HSE، آموزش، EHS App | مدیریت گرما/تعلیق کار |
| پیمانکاران | الزامات روشن HSE و اجازت‌کار | قرارداد، آیین‌نامه کارگاه | بالا | توجیه اولیه + نظارت میدانی | گردوغبار/تابش خورشید |
| نهاد ناظر | انطباق کامل با قانون | مقررات ملی HSE | بالا | بازرسی‌ها، ارسال گزارش | طرح مقابله با موج گرما |
| جامعه محلی | کنترل آلودگی، سر‌وصدا | مجوز محیط‌زیستی | متوسط | گزارش سالانه، تابلو اعلانات | آلودگی هوا/ریزگرد |
| بیمه‌گر | کاهش خسارت و حادثه | شرایط بیمه | متوسط | تبادل داده حادثه | ریسک فصلی اقلیم |
| سهام‌دار | تداوم کسب‌وکار | راهبرد سازمان | متوسط | گزارش مدیریت | تاب‌آوری اقلیمی |
تعریف کاربردی ذی‌نفع: «شخص/سازمانی که می‌تواند بر تصمیم/فعالیت شما اثر بگذارد یا از آن تأثیر بپذیرد یا خود را متأثر بداند» — عینِ روح بند 4.2.
مطالعه پیشنهادی: نحوه پیاده سازی ایزو 45001
4) الحاقیه اقلیمی ۲۰۲۴ را چطور در بند ۴ اجرایی کنیم؟
- در 4.1 یک بخش مشخص با عنوان «ارزیابی ارتباط تغییرات اقلیمی با بافت سازمان» بگنجانید:
- آیا اقلیم بر عملیات/سلامت کارکنان اثر می‌گذارد؟ نمونه‌ها: گرمازدگی، شدت UV، ریزگرد، سیلاب، یخ‌زدگی، طوفان.
- کدام فرآیندها/سایت‌ها حساس‌ترند؟ شیفت‌های فضای باز، کار در ارتفاع، انبارداری روباز، حمل‌ونقل.
- چه داده‌ای داریم؟ شاخص WBGT، داده تعطیلی‌های اضطراری، وضعیت AQI/PM، سوابق حادثه.
- تصمیم: «مرتبط است / مرتبط نیست» + استدلال و ارجاع به شواهد (مستندسازی).
- در 4.2 برای هر ذی‌نفع، انتظارات اقلیمی را اضافه کنید:
- کارکنان: آبِ خنک، سایه‌بان، شیفت‌بندی، PPE مناسب گرما/گردوغبار.
- ناظر: روش اجرایی مدیریت گرما، معیار توقف کار، مستندسازی WBGT.
- جامعه: اعلان‌های عمومی درباره گردوغبار و اقدامات کنترلی.
- پیمانکار: بندهای قراردادی درباره کار در گرما/بارندگی/طوفان.
- پیوند به 6.x (برنامه‌ریزی):
- ریسک‌ها/فرصت‌های اقلیمی را وارد ریسک‌رجیستر کنید (Severity×Likelihood×Exposure).
- کنترل‌ها: مهندسی (سایه‌بان، تهویه)، اداری (شیفت و استراحت)، PPE (لباس خنک‌کننده، ماسک مناسب)، آگاهی‌بخشی و پاسخ اضطراری.
- شاخص‌ها: موارد گرمازدگی، توقف‌های اقلیمی، ساعات از‌دست‌رفته.
طبق اطلاعیه‌های رسمی ISO/IAF، عبارت‌های اقلیمی به‌صورت صریح در 4.1 و 4.2 افزوده شده‌اند تا سازمان‌ها اطمینان یابند اقلیم به‌عنوان یک عامل بیرونی مهم و انتظارات مرتبط با آن بررسی و مستندسازی می‌شود.
5) خروجی‌ها و شواهد موردانتظار ممیز
- ثبت بافت (Context Register) با تاریخ و نسخه، شامل PESTLE+H و ستون «پیوند اقلیمی».
- ماتریس ذی‌نفعان با نیازها/انتظارات و مسیر انتقال آن‌ها به الزامات اجرایی.
- اظهاریه دامنه (Scope Statement) که مرزها/فعالیت‌ها را با ارجاع به 4.1 و 4.2 روشن می‌کند.
- پیوند مستند به بند ۶ (مثلاً شماره ریسک‌های اقلیمی در رجیستر بافت).
- شواهد بازنگری مدیریت که نشان دهد این موارد سالانه/دوره‌ای مرور می‌شوند.
6) نمونه رقم‌گذاری برای ردیابی (ردیف‌گذاری به سبک حسابرسی)
- CTX-EX-01: موج گرما—WBGT>28°C—ریسک گرمازدگی—کنترل: زمان‌بندی شیفت/نوشیدنی/سایه‌بان.
- CTX-EX-02: ریزگرد—AQI>150—ریسک تنفسی—کنترل: توقف کار/PPE/اعلان.
- IP-EMP-01: کارکنان—انتظار: مشارکت مؤثر و محیط ایمن—اقدام: جلسات HSE/گزارش شبه‌حادثه.
- IP-AUTH-01: نهاد ناظر—انتظار: انطباق اجازه‌کار—اقدام: بازآموزی پیمانکاران/ممیزی میدانی.
7) خطاهای رایج و راه‌های پرهیز
- عمومی‌نویسی: فهرست‌های کلی (Copy-Paste) بدون پیوند به شواهد واقعی سازمان؛ در ممیزی رد می‌شوند.
- نادیده‌گرفتن پیمانکاران: بیشترین ریسک‌ها در پروژه‌ها از پیمانکاران می‌آیند؛ در 4.2 به‌تفصیل پوشش دهید.
- دامنه غیرواقعی: Scope خیلی محدود (برای دورزدن الزامات) یا خیلی گسترده (مدیریت‌ناپذیر).
- اقلیم روی کاغذ: نوشتن یک جمله کلی و تمام! باید نشان دهید بررسی «مرتبط هست/نیست» مبتنی بر داده و به ریسک/کنترل ترجمه شده است.
8) نقشه راه پیاده‌سازی در ۱۰ روز (برای سازمان‌های در حال تدوین/به‌روزرسانی)
- روز ۱–۲: گردآوری داده‌ها، تشکیل تیم کوچک (HSE + عملیات + منابع انسانی + نگهداری + نماینده مدیریت).
- روز ۳–۴: کارگاه PESTLE+H و تکمیل پیش‌نویس Context Register.
- روز ۵: شناسایی و اولویت‌بندی ذی‌نفعان + استخراج نیازها/انتظارات (به‌ویژه اقلیمی).
- روز ۶: نگاشت به ریسک‌رجیستر بند ۶ و طراحی کنترل‌ها.
- روز ۷: نگارش Scope Statement و بازنگری تداخل‌ها با سایت‌ها/فرآیندها.
- روز ۸: مرور با ذی‌نفعان داخلی (سرپرستان، نمایندگان کارگران).
- روز ۹: نهایی‌سازی مستندات + شماره‌گذاری اقلام.
- روز ۱۰: مصوبه مدیریت + برنامه پایش شاخص‌ها و بازنگری سالانه.
9) چرا استناد به ISO 45002 مفید است؟
استاندارد ISO 45002:2023 راهنمای «چگونه انجام دهیم» برای ایزو 45001 است؛ دقیقاً همان چیزی که در بند ۴ نیاز دارید: نمونه‌های کاربردی، توصیه‌های عملی برای شناسایی بافت و ذی‌نفعان، و نحوه پیوند دادن خروجی‌ها به برنامه‌ریزی و عملیات. این سند، تفسیر رسمی الزام‌ها نیست، اما بهترین راهنمای اجرایی برای پیاده‌سازی بند ۴ محسوب می‌شود.
10) جمع‌بندی اجرایی بند ۴ در ISO 45001
- بند ۴ پایه است: هرچه دقیق‌تر و متکی به داده اجرا شود، بندهای ۶، ۸ و ۹ واقع‌گرایانه‌تر خواهند بود.
- از PESTLE+H استفاده کنید تا اقلیم را صریحاً در 4.1 ببینید؛ اگر «مرتبط» تشخیص داده شد، حتماً به ریسک‌رجیستر و کنترل‌ها ترجمه‌اش کنید.
- در 4.2 نقشه ذی‌نفعان را با بُعد اقلیمی تکمیل کنید؛ انتظارات کارکنان/ناظر/جامعه محلی درباره گرما، گردوغبار، سیلاب و… را شفاف مستندسازی کنید.
- Scope را فقط پس از نهایی‌شدن 4.1 و 4.2 تعریف کنید؛ مرزهای قابل‌ممیزی تعیین کنید.
- از ISO 45002 برای «چگونه انجام دادن» کمک بگیرید و شواهد را در بازنگری مدیریت زنده نگه دارید.
مطالعه پیشنهادی:
- ایزو 45002 چیست؟ راهنمای اجرایی برای پیاده‌سازی مؤثر ISO 45001 در سازمان‌ها
- ایزو 45003: استاندارد تقویت پایه‌های سلامت روان در محیط‌های کاری
- نحوه پیاده سازی ایزو 45001
- رسیدگی به حوادث در ISO 45001
- نظارت و اندازه گیری در ISO 45001
منابع منتخب برای تعمیق
- اطلاعیه مشترک ISO/IAF درباره الحاقیه اقلیم (Feb 2024) – معرفی رسمی افزودن ملاحظات اقلیمی به بندهای 4.1 و 4.2 استانداردهای سیستمی. ISO+1
- SGS – توضیح کاربردی الحاقیه اقلیمی – تبیین اینکه نیت بندها عوض نشده، اما «اقلیم» باید صریحاً در بافت و ذی‌نفعان دیده شود. SGSCorp
- BSI – راهنمای Clause 4 و همسویی با جهت‌گیری استراتژیک – نقش بند ۴ در تعیین مرزها و پیوند با اهداف کسب‌وکار. BSI
- Bureau Veritas – اهمیت Clause 4 در تعیین حوزه و مسائل اثرگذار – مرور کاربردی برای پیاده‌سازی. certification.bureauveritas.com
- ISO 45002:2023 – راهنمای «چگونه انجام دهیم» برای پیاده‌سازی بندهای 45001، از جمله بند ۴. ISO+1
- DNV – دامنه شمول الحاقیه اقلیمی – فهرست استانداردهای نوع A شامل ISO 45001. DNV
نیاز به مشاوره دارید؟ با ما تماس بگیرید…
