بند ۸ در ISO 45001: عملیات — کنترل اجرایی، مدیریت تغییر (MOC)، پیمانکاران

اگر بند ۴ «نقشه سرزمین» و بند ۶ «مسیر حرکت» را مشخص می‌کند، بند ۸ همان «رانندگی ایمن در مسیر» است: یعنی چطور کنترل‌ها را در کف کار اجرا کنیم، تغییرات را بی‌خطر مدیریت کنیم، پیمانکاران و تأمین‌کنندگان را هم‌سطح استاندارد نگه داریم و برای اضطرار آماده باشیم. این مقاله، بند ۸ را به زبان اجرا و با الگوهای آماده توضیح می‌دهد تا هم ممیزی را با اطمینان بگذرانید و هم ریسک‌های واقعی را کاهش دهید. جهت کسب اطلاعات کامل می‌توانید ایزو 45001 چیست؟ را بخوانید.

1) نمای کلی بند ۸ و پیوند آن با سایر بندها

• ۸.۱ برنامه‌ریزی و کنترل عملیات (Operational Planning & Control): طراحی و پیاده‌سازی کنترل‌ها برای فعالیت‌های معمول/غیرمعمول، شرایط اضطراری، پیمانکاران و برون‌سپاری؛ با اطلاعات مستند و معیارهای عملکرد مشخص.
• ۸.۱.۲ مدیریت تغییر (MOC): ارزیابی سیستماتیک اثرات ایمنی و سلامت ناشی از هر تغییر قابل‌توجه در افراد/فرآیند/تجهیزات/مواد/محیط یا سازمان.
• ۸.۱.۳ تدارکات/خرید (Procurement): گنجاندن الزامات ایمنی و سلامت در مشخصات خرید، ارزیابی و پذیرش؛ از مواد و تجهیزات تا خدمات.
• ۸.۱.۴ پیمانکاران و برون‌سپاری (Contractors & Outsourcing): هم‌ترازسازی پیمانکار با کنترل‌های شما و تعریف مرز مسئولیت‌ها؛ تضمین می‌شود که خروجی‌های برون‌سپاری‌شده با سیستم شما سازگار است.
• ۸.۲ آمادگی و واکنش اضطراری (Emergency Preparedness & Response): برنامه‌ها، تمرین‌ها، آموزش‌ها و بازنگری‌ها برای مدیریت حادثه و فاجعه.

کلید موفقیت بند ۸: کنترل‌های روشن + نقش‌ها و اختیار شفاف + مدارک ساده و در دسترس + حلقه بازخورد سریع.

2) ۸.۱ — برنامه‌ریزی و کنترل عملیات: «کنترل‌ها» در میدان

کنترل‌های عملیاتی باید متناسب با ریسک‌های شناسایی‌شده در بند ۶ باشند. چند محور کلیدی:

2.1 روش‌های اجرایی و دستورالعمل‌ها

• مجوز کار (PTW): کارهای پرخطر مانند کار داغ، کار در ارتفاع، فضای بسته، حفاری، کار برقی/LOTO تنها با PTW معتبر.
• قفل و برچسب (LOTO): رویه جداسازی انرژی‌های خطرناک (برق، فشار، حرارت، سیالات).
• JSA/TRA: تحلیل ایمنی شغل/وظیفه برای گام‌به‌گام کارها؛ پیوست به PTW.
• SIMOPS: مدیریت هم‌زمانی کارهای پرخطر (مثلاً کار داغ کنار کار گاززدایی). هماهنگ‌کننده عملیات تعیین شود.

2.2 کنترل‌های مهندسی، اداری و PPE

• مهندسی: حفاظ‌ها، محصورسازی، تهویه، سایه‌بان، ضدجرقه.
• اداری: زمان‌بندی شیفت (مثلاً گرما)، محدودیت دسترسی، علائم، برنامه بازرسی.
• PPE: کلاه، عینک، محافظ صورت، دستکش، هارنس، ماسک ذرات/فیلتر؛ «آخرین لایه» نه اولین انتخاب.

2.3 سناریوهای متداول و حداقلی کنترل‌ها

• کار در ارتفاع: داربست تأییدشده، هارنس با لنیارد استاندارد، نقاط مهار، آموزش و نجات از ارتفاع.
• فضای بسته: ایزولاسیون، سنجش گاز، تهویه، ناظر ایستگاه، برنامه نجات، PTW ویژه.
• کار داغ: ایزولاسیون، پاک‌سازی مواد قابل‌اشتعال، مانع جرقه، ناظر آتش، خاموش‌کننده آماده.
• نویز/گرما/گردوغبار: پایش ترازها (dBA، WBGT، PM)، مهندسی/اداری مناسب، معیار توقف کار.

2.4 مدارک و سوابق

• روش‌های اجرایی کنترل‌شده، فرم‌های PTW/JSA/LOTO، برنامه بازرسی‌ها، لاگ آموزش‌ها، گزارش‌های انحراف/اقدام اصلاحی.

مطالعه پیشنهادی: نظارت و اندازه گیری در ISO 45001

3) ۸.۱.۲ — مدیریت تغییر (MOC): «هیچ تغییری بدون ارزیابی ریسک»

تغییر هر تعدیل‌ معنی‌داری در افراد، فرآیندها، تجهیزات، مواد، نرم‌افزار، ارایش چیدمان، شرایط محیطی، ساختار سازمانی یا تأمین‌کنندگان است که احتمالاً ریسک HSE را تغییر دهد.

3.1 فلوچارت اجرایی MOC (با نقش‌ها)

1. درخواست تغییر (مالک فرآیند) → 2) طبقه‌بندی (جزئی/اساسی/بحرانی) → 3) ارزیابی ریسک (HSE + تیم فنی؛ JSA/What-If/HAZOP به تناسب) → 4) تعیین کنترل‌ها و مجوزها (LOTO، PTW، آموزش، به‌روزرسانی دستورالعمل) → 5) تصویب (مدیر مربوطه) → 6) اجرا → 7) اعتبارسنجی پس از اجرا (Walkdown/تست) → 8) به‌روزرسانی مستندات (WI/نقشه/لیست قطعات) → 9) بستن MOC.

3.2 نکات طلایی

• «آزمایشی» یعنی خطر کمتر نه «بدون کنترل»؛ نسخه آزمایشی هم باید ارزیابی شود.
• افراد تحت تأثیر تغییر باید آموزش هدفمند ببینند؛ در غیر این صورت تغییر «ناقص» است.
• هر حادثه/شبه‌حادثه مرتبط با تغییر، باید به بازنگری MOC ختم شود.

3.3 فرم MOC (اقلام کلیدی)

• شرح تغییر، دلیل کسب‌وکاری/فنی، دامنه تأثیر، تحلیل ریسک، کنترل‌های لازم، نیازمندی‌های آموزش، مدارک لازم برای به‌روزرسانی، تاریخ‌های کلیدی، مسئولان/تصویب‌کننده، نتیجه اعتبارسنجی.

4) ۸.۱.۳ — تدارکات و خرید: «ایمنی را از درِ کارخانه وارد کنید»

ایمنی و سلامت باید از مرحله سفارش شروع شود، نه پس از ورود کالا/خدمت.

4.1 در مشخصات خرید بنویسید:

• الزامات ایمنی تجهیزات (حفاظ‌ها، استاندارد برق، قطع اضطراری، برچسب‌ها، دفترچه‌ها)،
• SDS و برچسب‌گذاری مواد (GHS)، محدودیت انبارش/سازگاری،
• الزامات آزمون/بازرسی پذیرش (FAT/SAT، چک‌لیست پذیرش HSE)،
• شرایط HSE برای پیمانکاران خدماتی (نیروی آموزش‌دیده، مدارک، PPE، بیمه، نسبت ناظر به نیرو).

4.2 پذیرش و کنترل ورود

• چک‌لیست پذیرش HSE: مدارک، شماره سریال/برچسب‌ها، تست عملکرد ایمنی، سازگاری با سایت.
• مواد خطرناک: مکان ذخیره، تهویه، جداسازی، کیت نشت، آموزش کاربران.

5) ۸.۱.۴ — پیمانکاران و برون‌سپاری: «استاندارد یکی است»

سازمان مسئول سلامت و ایمنی کلیت فعالیت‌ها در محدوده خود است—حتی اگر توسط پیمانکار انجام شود.

5.1 اصول

• پیمانکار باید الزامات شما را بپذیرد و اجرا کند؛ حداقل‌ها برابر یا سخت‌تر از سازمان است.
• مرز مسئولیت‌ها روشن: چه کسی چه کاری را، با چه کنترلی، تحت کدام روش انجام می‌دهد.
• کنترل میدانی واقعی: حضور ناظر HSE/سرپرست، ممیزی‌های نقطه‌ای، حق توقف کار.

5.2 چرخه عمر مدیریت پیمانکار (خلاصه)

1. پیش‌صلاحیت (Pre-Qualification) → 2) انتخاب و قرارداد با بندهای HSE → 3) توجیه اولیه/آموزش → 4) کنترل قبل از شروع (JSA/TRA/PTW/LOTO) → 5) نظارت حین کار → 6) بازخورد و اصلاح → 7) ارزیابی عملکرد و بستن پروژه.

در بخش 7، «نمونه رویه مدیریت پیمانکاران» را کامل می‌آورم.

مطالعه پیشنهادی: اهمیت بهداشت و ایمنی شغلی

6) ۸.۲ — آمادگی و واکنش اضطراری: «تمرین، تمرین، تمرین»

برنامه اضطراری باید سناریو-محور باشد: آتش‌سوزی، نشت مواد، برق‌گرفتگی، سقوط از ارتفاع، ریزش، گرمازدگی جمعی، زلزله/سیلاب، حوادث رانندگی داخلی.

6.1 اجزای برنامه

• نقشه و مسیر تخلیه، نقاط تجمع، تجهیزات اضطراری (کپسول، جعبه کمک‌های اولیه، دوش ایمنی)،
• نقش‌ها و مسئولیت‌ها (فرمانده صحنه، تیم امداد/آتش، رابط اورژانس)،
• شماره‌های تماس و هماهنگی با خدمات بیرونی،
• سناریوهای عملیاتی (کارت اقدام سریع)،
• تمرین‌های دوره‌ای (Desktop/Full-Scale)، آموزش‌ها، بازنگری پس از تمرین/حادثه.

6.2 شاخص‌های پایش

• زمان تخلیه، درصد حضور در تمرین، زمان پاسخ تیم، نرخ بستن اقدامات اصلاحی پس از تمرین.

7) «نمونه رویه مدیریت پیمانکاران» (قابل استفاده و سفارشی‌سازی)

کد سند: HSE-PR-CTM-01 | عنوان: رویه مدیریت پیمانکاران | نسخه: RevA | وضعیت: کنترل‌شده

7.1 هدف و دامنه

تضمین می‌کند همه پیمانکاران (اصلی/فرعی/خدماتی) در محدوده سایت [نام سازمان] مطابق الزامات HSE سازمان و استاندارد ISO 45001 کار کنند. شامل: انتخاب، قرارداد، توجیه، شروع کار، نظارت، ارزیابی و بستن.

7.2 تعاریف کلیدی

• پیمانکار: هر شخص حقوقی/حقیقی که خدمات/کار را برای سازمان انجام می‌دهد.
• نماینده HSE پیمانکار: فرد مسئول هماهنگی HSE از سمت پیمانکار.
• مرز کار (Workfront): محدوده فیزیکی/فرآیندی که پیمانکار در آن فعالیت می‌کند.

7.3 مسئولیت‌ها

• مالک فرآیند/کارفرما: تأیید دامنه کار، منابع، نظارت کلان، تصویب PTW.
• واحد HSE سازمان: پیش‌صلاحیت، بررسی JSA/TRA، ممیزی، توقف کار در شرایط ناایمن.
• سرپرست پیمانکار: اجرای الزامات HSE، آموزش نیروها، ارائه مدارک، مدیریت تغییر.
• کلیه کارکنان پیمانکار: پایبندی به روش‌ها، گزارش شبه‌حادثه/خطر.

7.4 پیش‌صلاحیت (Pre-Qualification)

مدارک لازم پیمانکار:

• سیاست HSE، ساختار سازمانی HSE، سوابق حوادث ۳ سال اخیر، گواهی‌های آموزشی (LOTO/ارتفاع/فضای بسته)، صلاحیت تجهیزات/اپراتورها، بیمه مسئولیت/درمان، روش‌های اجرایی مرتبط (PTW، مدیریت تغییر، مدیریت زیرپیمانکار).
  ارزیابی: فرم امتیازدهی (تجربه مشابه، عملکرد HSE، منابع، آموزش، تجهیزات). حداقل امتیاز قبولی مشخص شود.

7.5 قرارداد و بندهای HSE

• پذیرش کتبی الزامات HSE سازمان و دسترسی به روش‌ها/فرم‌ها.
• الزام به ارائه JSA/TRA برای هر کار پرخطر و تبعیت از PTW/LOTO.
• الزام به Stop Work توسط هر نفر در شرایط ناایمن.
• جریمه/تعلیق/فسخ در صورت تخطی‌های جدی (بدون PPE، جعل مدارک، حادثه ناشی از تخلف).
• الزام گزارش شبه‌حادثه و حضور در جلسات HSE.

مطالعه پیشنهادی: واکنش اضطراری در ایزو 45001

7.6 توجیه اولیه و آغاز کار

• Induction HSE برای تمامی نفرات پیمانکار پیش از ورود به سایت (قواعد عمومی، مسیرهای اضطراری، تماس‌ها، PPE اجباری، ممنوعیت‌ها).
• تأیید شایستگی نقش‌های بحرانی (اپراتور لیفتراک، برق، کار در ارتفاع…).
• بررسی JSA/TRA، تعیین نقاط کنترل، بازرسی تجهیزات و صدور PTW.

7.7 کنترل‌های حین کار

• حضور ناظر/سوپروایزر پیمانکار و بازدیدهای HSE (روزانه/هفتگی).
• لاگ ممیزی میدانی: تخلف PPE، انحراف از JSA، انسداد مسیر، housekeeping؛ تعیین اقدام اصلاحی + ضرب‌الاجل.
• مدیریت تغییر (MOC): هر تغییر در روش/نفرات/تجهیزات باید فوراً ارزیابی و تصویب شود.
• SIMOPS: هماهنگ‌کننده عملیات تعیین و کارهای متعارض زمان‌بندی/تفکیک شوند.
• گزارش‌دهی: شبه‌حادثه، حادثه، شکست رویه—در کمتر از ۲۴ ساعت، همراه با اقدامات فوری.

7.8 مدیریت زیرپیمانکار

• پیمانکار اصلی مسئول HSE زیرپیمانکاران است؛ اما سازمان حق ممیزی مستقیم دارد.
• پیش‌صلاحیت و آموزش برای زیرپیمانکاران نیز الزامی است.

7.9 معیارهای توقف کار

• فقدان PTW/LOTO معتبر، شرایط آب‌وهوایی بحرانی (WBGT/AQI فراتر از حد)، فقدان حفاظت ارتفاع/فضای بسته، نشت/خطر شدید؛ توقف کار تا رفع کامل.

7.10 ارزیابی عملکرد و بستن پروژه

• KPIهای پیمانکار: نرخ شبه‌حادثه/حادثه، درصد انطباق با PTW/LOTO/JSA، بستن CAPA در SLA، نتایج ممیزی.
• جلسه درس‌آموخته‌ها و بازخورد کتبی عملکرد؛ پیمانکاران با امتیاز پایین وارد لیست مراقبت ویژه یا محرومیت می‌شوند.
• تحویل مدارک پایانی: PTWها، JSAها، نتایج تست/تحویل، آموزش‌های انجام‌شده، لیست افراد حاضر.

7.11 رکوردها/فرم‌ها (نمونه کدگذاری)

• HSE-FM-CTM-01: چک‌لیست پیش‌صلاحیت پیمانکار
• HSE-FM-CTM-02: فرم Induction پیمانکار
• HSE-FM-CTM-03: لاگ ممیزی میدانی پیمانکار
• HSE-FM-CTM-04: گزارش حادثه/شبه‌حادثه پیمانکار
• HSE-FM-CTM-05: ارزیابی عملکرد پیمانکار در پایان پروژه

مطالعه پیشنهادی: رسیدگی به حوادث در ISO 45001

8) شاخص‌ها و پایش بند ۸ (نمونه KPI)

• عملیاتی: % PTWهای معتبر/کامل، % JSAهای ممیزی‌شده، تعداد تخلفات PPE به ازای ۱۰هزار نفر-ساعت، نرخ توقف کار ناایمن.
• MOC: % تغییرات ارزیابی‌شده قبل از اجرا، % بستن MOC در موعد، تعداد حوادث مرتبط با تغییر.
• پیمانکاران: امتیاز عملکرد HSE پیمانکار، نرخ بستن CAPA، تعداد ممیزی‌های نقطه‌ای/ماه.
• اضطراری: زمان تخلیه، درصد حضور در تمرین، زمان پاسخ تیم، تعداد اقدامات پس از تمرین بسته‌شده.

9) خطاهای رایج و راهکارهای سریع

1. PTW صوری (امضاء بدون کنترل واقعی): راهکار: ممیزی تصادفی صحنه کار، اتصال PTW به JSA، آموزش سرپرستان.
2. نادیده‌گرفتن MOC در پروژه‌های کوچک: راهکار: تعریف آستانه‌های روشن «هر تغییر = MOC کوتاه».
3. پیمانکار = «کار خودش را می‌داند»: راهکار: توجیه اولیه اجباری، ممیزی مستمر، حق توقف کار.
4. خرید ارزان اما ناایمن: راهکار: معیار HSE در امتیازدهی خرید، چک‌لیست پذیرش، FAT/SAT.
5. برنامه اضطراری روی کاغذ: راهکار: تمرین‌های سناریو-محور، درس‌آموخته، به‌روزرسانی فوری روش‌ها.
6. اتکای بیش از حد به PPE: راهکار: اولویت حذف/مهندسی؛ PPE لایه آخر، نه جایگزین.

10) نقشه راه ۱۴روزه برای «عملیاتی‌سازی بند ۸»

• روز 1–2: بازبینی ریسک‌های بند ۶ و نقشه‌برداری کنترل‌های لازم در بند ۸؛ لیست شکاف‌ها.
• روز 3–4: ساده‌سازی و به‌روزرسانی روش‌های PTW/LOTO/JSA؛ طراحی فرم‌های یک‌صفحه‌ای.
• روز 5–6: استقرار رویه MOC با فلوچارت و آستانه‌ها؛ آموزش کوتاه سرپرستان.
• روز 7–8: ادغام الزامات HSE در خرید/پذیرش؛ تدوین چک‌لیست پذیرش HSE.
• روز 9–10: اجرای «نمونه رویه مدیریت پیمانکاران»؛ برگزاری Induction آزمایشی.
• روز 11–12: تمرین اضطراری یک سناریو (مثلاً آتش/نشت) + گزارش درس‌آموخته.
• روز 13–14: راه‌اندازی داشبورد KPI بند ۸ و برنامه ممیزی هفتگی میدانی.

جمع‌بندی اجرایی بند ۸ در ISO 45001

بند ۸ قلب «اجرای واقعی» ISO 45001 است. هر جا که کار انجام می‌شود—از برش و جوش تا نگهداری و حمل، از شیفت روز تا پیمانکار شب—بند ۸ باید کنترل‌های شفاف، نقش‌های روشن و مدارک دم‌دستی داشته باشد. با PTW/LOTO/JSA دقیق اما ساده، MOC با آستانه‌های روشن، پیمانکارانی هم‌تراز با استاندارد شما، خرید ایمن از مبدأ و تمرین‌های اضطراری سناریو-محور، نه‌تنها ممیزی را با اطمینان رد می‌کنید، بلکه نرخ حوادث را واقعاً پایین می‌آورید و اعتماد کارکنان و ذی‌نفعان را بالا می‌برید.