IWA 2 (راهنمای مراکز آموزشی) چیست و امروز چه جایگاهی دارد؟

IWA 2 مخفف International Workshop Agreement 2 است؛ یک «موافقت‌نامهٔ کارگاهی» از سوی ISO که راهنمای به‌کارگیری ISO 9001 در بخش آموزش را ارائه می‌کرد. آخرین نسخهٔ آن با عنوان IWA 2:2007 – سیستم‌های مدیریت کیفیت؛ رهنمودهایی برای به‌کارگیری ISO 9001:2000 در آموزش منتشر شد و اکنون در وب‌سایت رسمی ISO در وضعیت لغوشده (Withdrawn) قرار دارد. خودِ صفحهٔ ISO تأکید می‌کند که این سند صرفاً راهنما بوده، چیزی به الزامات ISO 9001:2000 اضافه یا کم نمی‌کند و برای قراردادهای ارزیابی انطباق یا صدور گواهی در نظر گرفته نشده است.

چرا IWA 2 منتشر شد؟ (پس‌زمینه و تاریخچه)

ISO برای پاسخ سریع به نیازهای یک بخش صنعت/خدمت، گاهی به‌جای طی‌کردن چرخهٔ کامل تدوین استاندارد، سندی IWA منتشر می‌کند؛ سندی اجماعی که در یک یا چند کارگاه بین‌المللی به جمع‌بندی می‌رسد و ماهیتاً موقتی است. دربارهٔ IWA 2، نسخهٔ نخست در کارگاه آکاپولکو (مکزیک، 2002) جمع‌بندی و به‌صورت IWA 2:2003 منتشر شد. سپس در کارگاه بوسان (کره، نوامبر 2006) بازنگری شد و نسخهٔ دوم (IWA 2:2007) جایگزین شد. متن پیش‌گفتار رسمی نسخهٔ 2007 همین مسیر را به‌روشنی ثبت کرده است.

نکتهٔ مهم: IWA 2 در اصل نقشهٔ راه تفسیر بندهای ISO 9001 در فضای آموزشی بود تا مدرسه، دانشگاه، آموزشگاه‌های مهارتی، و حتی واحدهای آموزش سازمانی بتوانند «زبان عمومیِ مدیریت کیفیت» را به «رفتارهای اجرایی آموزشی» ترجمه کنند. نسخهٔ 2007 جایگزین فنی نسخهٔ 2003 شد.

دامنه و هدف: این راهنما دقیقاً چه می‌خواست؟

در بند «Scope»، IWA 2 اعلام می‌کند که برای سازمان‌های آموزشیِ ارائه‌دهندهٔ «محصول/خدمت آموزشی» نوشته شده و هدفش راهنمایی برای استقرار یک سیستم مدیریت کیفیت مؤثر در کنار ISO 9001:2000 است. تأکید می‌کند که الزامات ISO 9001 را تغییر نمی‌دهد و برای گواهی/قرارداد نیست. همین رویکرد در هر دو نسخهٔ 2003 و 2007 تکرار شده است.

از منظر مخاطب، IWA 2 صریحاً انواع سازمان‌های آموزشی را در نظر دارد: از مدارس و دانشگاه‌ها تا آموزش‌های بزرگسالان، آموزش‌های مهارتی/فنی‌وحرفه‌ای، و حتی آموزش‌های از راه دور و الکترونیکی. (در ادبیات پیرامونیِ آن دوره نیز همین گستره برای مخاطبان IWA 2 توصیف شده است.)

نسبت IWA 2 با ISO 9001 و ISO 9004 (ساختار ویژهٔ سند)

تمهید جالب IWA 2 این بود که متن بندهای ISO 9001:2000 را در کادرهای جداگانه پیش از رهنمودهای آموزشی عیناً وارد می‌کرد تا کاربر بتواند بند مرجع را کنار تفسیر آموزشی ببیند. افزون بر آن، متن ISO 9004:2000 (راهنمای بهبود عملکرد) را هم در کادرهای خط‌چین می‌آورد تا اگر سازمانی خواست «فراتر از حداقل الزامات ISO 9001» حرکت کند، الگوی ارتقا داشته باشد. متن ایتالیک هم توافق‌های کارگاه (رهنمودهای بومی‌شده برای آموزش) بود. این روشِ ارائه در IWA 2:2003 صریحاً توضیح داده شده و در 2007 نیز حفظ شده است.

به‌همین دلیل، هنگام خواندن سند، شما برای هر بند (مثلاً «رهبری»، «منابع»، «تحقق محصول/خدمت آموزشی»، «اندازه‌گیری و بهبود»)، سه لایهٔ هم‌نشین را می‌بینید:

1. الزام ISO 9001 (جعبهٔ خط ممتد)،
2. راهنمای بهبود ISO 9004 (جعبهٔ خط‌چین)،
3. رهنمود آموزشی IWA 2 (متن ایتالیک و خارج از جعبه‌ها).

مفاهیم کلیدی که IWA 2 برای «آموزش» روشن کرد

1) واژه‌نامه و نقش‌ها

IWA2 برای پرهیز از ابهام، برخی اصطلاحات را برای بافت آموزشی تعریف یا روشن می‌کند؛ از جمله:

• مشتری/Customer را غالباً «یادگیرنده» می‌گیرد، اما حامی مالی (والدین/سازمان) و «منتفع نهایی» (جامعه/کارفرما) را هم به‌عنوان ذی‌نفع بازمی‌شناسد.
• محصول/خدمت آموزشی را به‌عنوان خروجیِ فرایند یاددهی-یادگیری در نظر می‌گیرد (ترکیبی از خدمت، محتوای فکری و رسانه‌های کمکی).
  این تعاریف دقیقاً در متن نسخهٔ 2003 آمده‌اند و روح آن‌ها در 2007 نیز جاری است.

2) رویکرد فرآیندی با محور «ارزش برای یادگیرنده»

IWA2 می‌گوید سازمان آموزشی باید فرآیندهای چندرشته‌ای خود را شناسایی و مدیریت کند؛ از نقشه‌برداری راهبردی و تدوین/بازنگری برنامهٔ درسی تا پذیرش و انتخاب، ارائهٔ آموزش، پشتیبانی یادگیری، ارزشیابی تکوینی/پایانی، و خدمات پشتیبان (کتابخانه/آزمایشگاه/کارگاه). فهرستی از این فرآیندها در نسخهٔ 2003 آمده است.

3) اصول مدیریت کیفیت

IWA2 رهنمود خود را بر هشت اصل کلاسیک مدیریت کیفیت (تمرکز بر مشتری، رهبری، مشارکت کارکنان، رویکرد فرآیندی، رویکرد سیستمی، بهبود مستمر، تصمیم‌گیری مبتنی بر واقعیت، و رابطهٔ سودمند با تأمین‌کننده) بنا می‌کند و حتی چهار اصل تکمیلی برای «پایداری موفقیت» پیشنهاد می‌دهد: خلق ارزش برای یادگیرنده، ارزش اجتماعی (اخلاق/ایمنی/محیط‌زیست)، چابکی و خودفرمانی سازمان. این چهار اصل اضافه، از نکات متمایز نسخهٔ 2007 است.

4) خودارزیابی و مثال‌های عملی

دو پیوست اطلاعاتی در نسخهٔ 2007 اهمیت زیادی دارد:

• Annex A: ابزار خودارزیابی برای سازمان‌های آموزشی
• Annex B: نمونه‌هایی از فرآیندها، سنجه‌ها، سوابق و ابزارها
  این دو پیوست به تیم‌های کیفیت کمک می‌کنند که بندهای سیستم مدیریت را به شاخص‌ها و مدارک ملموس ترجمه کنند.

چند نمونه از ترجمهٔ بندهای ISO 9001 به زبان مدرسه/دانشگاه

• بند «طراحی و توسعه»: اگر سازمان آموزشی خود طراحی آموزشی/برنامهٔ درسی انجام می‌دهد (و از بیرون نمی‌خرد)، باید چرخهٔ تحلیل نیاز–طراحی–توسعه–اجرا–ارزشیابی را با نقش‌ها/مسئولیت‌ها/بازنگری‌ها مستند کند. (این ترجمهٔ طبیعی بندهای «Design & Development» به بافت آموزش است؛ در IWA 2 به این نگاه اشارهٔ مستقیم شده.)
• «تحقق محصول/خدمت»: منظور، همان تحقق خدمت آموزشی است؛ از مدیریت ظرفیت کلاس/استاد و آماده‌بودن فضای یادگیری تا سنجش یادگیری، کنترل تغییرات برنامهٔ درسی و اطلاع‌رسانی به ذی‌نفعان.
• «پایش و اندازه‌گیری»: در آموزش، سنجش صرفاً «اندازه‌گیری فنی» نیست؛ باید شاخص‌های فرآیندی و نتیجه‌ای تعریف شود (مانند به‌موقع‌بودن ارائه، کیفیت ارزشیابی، نرخ گذر/ماندگاری، رضایت یادگیرندگان و کارفرمایان، و بهبود مستمر).

گواهی‌پذیری؟ خیر؛ IWA2 فقط «راهنما» بود

IWA2 نه «الزام» است و نه «معیار ممیزی». صریحاً می‌گوید برای صدور گواهینامه یا درج در قراردادهای ارزیابی انطباق نوشته نشده؛ کارکردش راهنمایی است تا سازمان آموزشی ISO 9001 را به‌درستی تفسیر و پیاده کند. بنابراین اگر سازمانی خواست گواهی مدیریت کیفیت بگیرد، باید مستقیماً به ISO 9001 استناد می‌کرد، نه IWA2. این تمایز هم در صفحهٔ رسمی ISO برای IWA 2:2007 و هم در متن خودِ سند آمده است.

چرخهٔ عمر IWA 2 و وضعیت «لغوشده»

سیاست ISO دربارهٔ IWAها این است که پس از چند سال، یا تأیید موقت می‌شوند، یا برای توسعه به یک کمیتهٔ فنی منتقل می‌شوند، یا لغو می‌شوند. IWA 2 نیز پس از مدتی لغو شد (طبق منابع دانشگاهی، نسخهٔ 2007 در حوالی 2013 از دور خارج شد). آنچه امروز قطعی است، وضعیت Withdrawn در صفحهٔ رسمی ISO برای IWA 2:2007 است.

جایگزین امروز چیست؟ (ISO 21001 و اسناد مکمل)

خلأ ناشی از موقتی‌بودن IWA 2 با انتشار ISO 21001 پر شد؛ استاندارد سیستم مدیریت برای سازمان‌های آموزشی (EOMS) که در 2018 برای نخستین‌بار منتشر شد و نسخهٔ دوم آن در 2025 به‌روز شده است. ISO 21001، برخلاف IWA 2، الزامات قابل‌ممیزی می‌دهد و مطابق ساختار مشترک استانداردهای سیستم مدیریت (Annex SL) نوشته شده تا کنار ISO 9001 به‌راحتی هم‌زیست شود.

• ISO 21001:2018 (نسخهٔ اول) به‌عنوان نخستین استاندارد EOMS شناخته شد.
• ISO 21001:2025 (نسخهٔ دوم) طبق فهرست رسمی Management System Standards و صفحهٔ بخش آموزش ISO منتشر و جاری است.
• برای قواعد ممیزی و صدور گواهی EOMS نیز ISO/TS 21030:2023 منتشر شده که «الزامات برای نهادهای صدور گواهی EOMS» را تعریف می‌کند.

جمع‌بندی این بخش: اگر امروز به‌دنبال چارچوب قابل‌گواهی برای کیفیت در آموزش هستید، راه اصلی ISO 21001 (اکنون با ویرایش 2025) است؛ IWA 2 نقش راهنمای تاریخی و منبع الهام برای «ترجمهٔ مفاهیم کیفیت به رفتار آموزشی» را داشته و دارد.

اگر هنوز از IWA 2 ایده می‌گیرید: چه چیزهایی را «امروز» به‌کار ببرید؟

1. تعریف شفاف ذی‌نفعان: IWA 2 یادآوری می‌کند «مشتری» در آموزش فقط دانش‌آموز/دانشجو نیست؛ کارفرمایان، جامعه، حامیان مالی و خانواده هم هستند. در طراحی سنجه‌ها، این تمایز را لحاظ کنید.
2. نقشهٔ فرآیندهای آموزشی: از راهبرد تا طراحی/بازنگری برنامهٔ درسی، پذیرش، ارائهٔ آموزش، ارزشیابی، و پشتیبانی‌ها؛ هر کدام را با ورودی/خروجی/مالک/شاخص مشخص کنید. فهرست نمونهٔ فرآیندها در IWA 2:2003 آمده است.
3. اصل «ارزش برای یادگیرنده»: چهار اصل تکمیلی نسخهٔ 2007—خلق ارزش یادگیرنده، ارزش اجتماعی، چابکی، و خودفرمانی—هنوز هم در برنامه‌ریزی کیفیت، راهگشاست.
4. خودارزیابی ساخت‌یافته: از منطق Annex A (خودارزیابی) برای ارزیابی بلوغ فرایندها و شناسایی شکاف‌ها نسبت به الزامات امروز (ISO 21001) استفاده کنید.

چگونه از IWA 2 به ISO 21001 مهاجرت کنیم؟ (نقشهٔ عملی)

• گام 1: تعیین دامنه و ذی‌نفعان (Context)
  دامنهٔ EOMS را دقیق بنویسید (دانشکده، دانشگاه، شبکهٔ مدارس یا واحد آموزش سازمانی) و ذی‌نفعان را با نیازها/انتظارات‌شان صورت‌بندی کنید—این زبان با بندهای 4 و 5 ISO 21001 همسو است.
• گام 2: نگاشت فرآیندها و شاخص‌ها
  نقشهٔ فرایندهای آموزشیِ موجود (براساس ایده‌های IWA 2) را به الزامات عملیاتی و سنجه‌های کارایی/اثربخشی ISO 21001 پیوند دهید؛ برای نمونه پیوند دادن «طراحی آموزشی» به الزامات برنامه‌ریزی و کنترل عملیات.
• گام 3: فرهنگ ریسک و ایمنی
  اگرچه IWA 2 در زمان خود بر کیفیت متمرکز بود، ISO 21001 نگاه گسترده‌تری به ریسک‌ها، ایمنی و تجربهٔ خدمت‌گیرنده دارد؛ این شکاف را با طراحی ریسک‌ثبت‌ها، کنترل‌های عملیاتی، و مکانیزم‌های مشارکت یادگیرندگان پر کنید.
• گام 4: ممیزی و گواهی
  برای اطمینان از انطباق، از ISO/TS 21030:2023 (قواعد ممیزی/گواهی EOMS) و راهنماهای مرتبط (مانند پروژهٔ راهنمای ممیزی PAS) کمک بگیرید.

پرسش‌های پرتکرار دربارهٔ IWA 2

جمع‌بندی

IWA 2 سندی بود که فاصلهٔ بین «ISO 9001» و «عملیات آموزشی» را پُر می‌کرد:

• بندهای ISO 9001 را کنار رهنمودهای آموزشی قرار می‌داد،
• متون ISO 9004 را برای بهبود عملکرد می‌آورد،
• واژه‌نامهٔ آموزشی (یادگیرنده به‌مثابه مشتری/ذی‌نفع) را روشن می‌کرد،
• و با Annex A/B ابزار خودارزیابی و نمونه‌های سنجه/سوابق می‌داد.
  اما گواهی‌پذیر نبود و اکنون لغو شده است. امروز، چارچوب مرجع و قابل گواهی برای کیفیت در آموزش، ISO 21001 است که از نسخهٔ 2018 آغاز شد و در 2025 به‌روزرسانی شده؛ و حتی قواعد ممیزی/گواهی آن هم در ISO/TS 21030:2023 آمده است. بنابراین اگر می‌خواهید کیفیت آموزشیِ ممیزی‌پذیر بسازید، IWA 2 را به‌عنوان منبع الهام تاریخی و جعبه‌ابزار ترجمهٔ مفاهیم کیفیت به زبان آموزش نگاه کنید، اما الزامات روز را با ISO 21001 (2025) و اسناد همراهش جلو ببرید.

منابع برای مطالعهٔ بیشتر

• صفحهٔ رسمی ISO برای IWA 2:2007 (عنوان، وضعیت Withdrawn، و هدف سند). ISO
• IWA 2:2003 – ساختار سند (جعبه‌های ISO 9001/9004) و نمونهٔ فرآیندهای آموزشی. Iteh Standards
• IWA 2:2007 – اصول کیفیت، اصول تکمیلی برای پایداری موفقیت، و پیوست‌های خودارزیابی/مثال‌ها. Iteh Standards
• معرفی ISO 21001:2018 (نسخهٔ نخست استاندارد EOMS) از منابع رسمی ISO/ANSI. The ANSI BlogISO
• وضعیت و نسخهٔ 2025 ISO 21001 در فهرست استانداردهای سیستم مدیریت و صفحهٔ بخش آموزش ISO. ISO+1
• ISO/TS 21030:2023 – الزامات برای نهادهای صدور گواهی EOMS. ISO