تکنیک تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد یا HAZOP: مفهوم، تاریخچه و کاربردها

تکنیک تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد HAZOP (Hazard and Operability)، به عنوان یک رویکرد سیستماتیک برای تشخیص مشکلات احتمالی در صنایع شیمیایی، دارویی، نفت، گاز و هسته‌ای توسعه یافته است. این روش را به عنوان مطالعه یا تجزیه‌وتحلیل HAZOP نیز شناخته می‌شود و در استاندارد OSHA به عنوان یک زیرمجموعه از تکنیک PHA (Process Hazard Analysis) یا تحلیل خطر فرایند، شناخته شده است.

شناسایی انواع تکنیک‌های کنترل ریسک به شما در ساخت و مدیریت یک سازمان موفق کمک می‌کند. در ادامه، با ما همراه باشید تا به طور کلی به بررسی تکنیک HAZOP بپردازیم.

تاریخچه تکنیک HAZOP

اولین بار این تکنیک در سال ۱۹۶۳ در شرکت Imperial Chemical Company (ICC) در واحد جداسازی اجرا شد. از آن زمان به بعد، تکنیک‌های بیشتر و گسترده‌تری به این مطالعات اضافه شده و تکنیک HAZOP را به شکل امروزی توسعه دادند.

مفهوم تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد چیست؟

تکنیک تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد HAZOP به عنوان یک نوع مدیریت ریسک برای شناسایی، ارزیابی و کنترل مخاطرات در فرایندهای پیچیده شناخته می‌شود. بسیاری از فرایندها شامل مواد شیمیایی بسیار خطرناک هستند و اگر با دقت کافی پردازش و نگهداری نشوند، می‌توانند آسیب‌های جدی به کارگران و تلفات بزرگی به اموال و اعتبار شرکت وارد کنند. این سیستم به سازمان‌ها کمک می‌کند تا به موارد زیر توجه کنند:

1. خطرات احتمالی در عملیات تجاری

2. حوادث گذشته با احتمال عواقب فاجعه‌بار

3. عوامل کنترل شده توسط انسان

4. پیامدهای شکست اقدامات کنترلی اعمال شده

به کمک تکنیک HAZOP، سازمان‌ها می‌توانند موارد بالا را شناسایی و بهبودهای لازم را در فرایندها و سیستم‌های خود اعمال کنند، به منظور افزایش ایمنی و کاهش ریسک‌های احتمالی.

اهمیت تکنیک تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد در صنایع مختلف

تکنیک تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد به عنوان یک رویکرد ارزیابی ریسک طراحی شده است و در حال حاضر به عنوان یک استاندارد صنعتی شناخته می‌شود. با استفاده از این روش سازمان‌ها می‌توانند هرگونه انحراف احتمالی را تجزیه و تحلیل کنند و این روش به شما کمک می‌کند:

1. در مراحل ابتدایی طراحی پروژه‌ها، به طور فعال خطرات را شناسایی کرده و برای کاهش ریسک اقدامات لازم را انجام دهید.

2. در حین اصلاح فرایندهای فعلی، آگاه شوید که چگونه می‌تواند انحراف از هدف طراحی رخ دهد و خطرات را شناسایی کنید.

3. بررسی کنید که چگونه سیستم‌ها از اهداف تجاری که خطری برای پرسنل و عملیات ایجاد می‌کنند، انحراف دارند.

مفاهیم HAZID، HAZOP و ارزیابی ریسک چیست؟

ارزیابی ریسک، HAZID و HAZOP همه به منظور کشف خطرات ایمنی در محل کار استفاده می‌شوند، اما تفاوت‌هایی بین آن‌ها وجود دارد.

تکنیک تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد

تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد زمان‌بر است، زیرا شامل بررسی دقیق فرایندهای پیچیده و جدیدی است که در حال طراحی یا قبلاً ایجاد شده‌اند، به منظور کشف خطرات بالقوه و انحرافات از هدف اصلی طراحی. این روش را می‌توانید در موارد زیر استفاده کنید:

1. شناسایی و مطالعه چندین سناریو یا انحراف مختلف.

2. تعیین نقاط ایمنی و بهبودهای حیاتی برای سیستم‌ها و فرایندهای خود.

3. تعیین اقدامات فوری برای خطرات و اطلاع رسانی به مسئول مربوطه.

ارزیابی ریسک

ارزیابی ریسک به معنای شناسایی ریسک‌ها، تعیین شدت تأثیر آن‌ها و ارائه کنترل‌هایی برای کاهش یا حذف خطرات شناسایی شده است. برای شناسایی خطرات و تعیین رتبه ریسک آن‌ها، می‌توان از الگوی ارزیابی ریسک استفاده کرد. این الگو به شما در ثبت یافته‌ها و ارائه جزئیاتی درباره اقدامات کنترلی کاربردی‌ترین که می‌توانند برای کاهش یا حذف خطرات استفاده شوند، کمک می‌کند.

تکنیک HAZID

HAZID به معنای شناسایی خطرات است و در مراحل اولیه یک پروژه می‌تواند خطراتی که ممکن است بر افراد، اموال و محیط اثر بگذارند را شناسایی کند. این الگو برای شناسایی و ثبت منابع احتمالی آسیب در یک منطقه خاص استفاده می‌شود و به اجرای اقدامات اصلاحی کافی برای حفظ سلامت و ایمنی کارکنان کمک می‌کند.

روند پیاده‌سازی تکنیک تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد

زیرا تکنیک تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد بررسی دقیق فرایندهای پیچیده جابجایی و فرآوری مواد را انجام می‌دهد که در صورت عدم نگهداری و رسیدگی مناسب می‌توانند به کارکنان و ذی‌نفعان آسیب برسانند، پیروی از مراحل زیر بسیار مهم است:

1. تشکیل یک تیم تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد

تشکیل یک تیم تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد که شامل رهبر تیم و اعضا با تخصص‌های مختلف است، می‌تواند با همکاری و ارائه دیدگاه‌های متنوع، بر اساس تخصص خود در شناسایی منابع خطرات و انحرافات احتمالی از طراحی همکاری کند. اعضای این تیم می‌توانند شامل مهندسان طراح، افراد آشنا با عملیات و متخصصان ایمنی باشند.

۲- شناسایی فرآیندها، P&ID و گره‌های تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد

در آغاز مطالعه تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد، ضروری است که فرآیندها و نمودار ابزار دقیق (P&ID) را شناسایی کرده و با تمامی گره‌ها آشنا شوید. نقشه‌ها یا نمودارهای P&ID، به صورت بصری فرآیندها، تجهیزات و کنترل‌های متصل به یکدیگر را در کارخانه فیزیکی نشان می‌دهند.

گره‌های تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد بخش‌هایی از فرآیند هستند که در آن تغییراتی رخ می‌دهد و باید آن‌ها را همراه با برگه‌های اطلاعات ایمنی مواد (MSDS) مورد بررسی قرار داده تا بتوانید پارامترها را تعریف کرده و انحرافات را شناسایی نمایید.

۳- انتخاب پارامترها، انحرافات و کلمات راهنما

در طول بررسی گره‌ها، پارامترها یا محدودیت‌های عملیاتی ایمن را تعیین کنید تا بتوانید انحرافات و کلمات راهنما را انتخاب کنید. با استفاده از کلمات راهنما، می‌توانید خطرات محیط کار را به وضوح شناسایی کنید، زیرا این کلمات انحرافاتی هستند که فراتر از پارامترهای قابل قبول یا محدودیت‌های عملیاتی ایمن قرار دارند.

۴- شناسایی کنترل‌ها و برقراری نظارت بر ایمنی

استراتژی‌های کاهش یا حذف خطر مانند تکنیک تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد را برای حفظ ایمنی محیط کار به کار ببرید. در طول فرآیندهای تولید، باید نظارت صورت بگیرد تا اطمینان حاصل شود که رویه‌های ایمنی رعایت می‌شوند. نظارت تنها زمانی مؤثر است که به صورت منظم انجام شود. مدیران می‌توانند برنامه‌ریزی برای انجام بازرسی‌ها صورت دهند و اطمینان حاصل کنند که آیا بازرسی‌ها به موقع و منظمانه انجام می‌شوند یا خیر.

همچنین، ایجاد نظارت خودکار بر ایمنی از طریق سنسورها نیز امکان‌پذیر است. هرگاه پارامترهای ایمنی به مشکل برخورد، سنسورها می‌توانند به صورت خودکار هشدارهای لازم را برای پرسنل مربوطه فعال نمایند.

۵- بهبود فرایندها با استفاده از نتایج HAZOP

نتایج تجزیه و تحلیل HAZOP می‌تواند بهبود ایمنی درون کارخانه را تسهیل کند و همچنین بهبود در روش‌ها و فرایندهای ایمنی را به مناسبت کارکنان منتقل کند. انجام تکنیک HAZOP زمان و منابع زیادی را می‌طلبد، اما با رعایت مراحل و استفاده از ابزارهایی که ممکن است به تسریع فرایند کمک کنند بدون از دست دادن کیفیت، می‌توان آن را به طور موثری انجام داد و محیط کار را ایمن و بهره‌ورتر کرد.

فازهای تجزیه و تحلیل

بررسی HAZOP توسط یک تیم ماهر برای بررسی جامع فرایند برنامه‌ریزی شده یا موجود انجام می‌شود. این بخش به شناسایی و ارزیابی خطراتی که ممکن است به سلامتی افراد آسیب برساند یا کارایی کسب و کار را تحت تأثیر قرار دهد، کمک می‌کند. این سیستم را در چهار مرحله زیر اجرا می‌کنند:

۱- فاز تعریف

مرحله تعریف معمولاً با انتخاب اعضای تیم ارزیابی ریسک آغاز می‌شود. پس از تشکیل تیم، آن‌ها باید مسئولیت‌های خود را به طور واضح تعریف کنند و محدوده بررسی خود را شامل محدوده مطالعه، روابط کلیدی و فرضیات شناسایی کنند.

۲- مرحله آماده‌سازی

در طول مرحله آماده‌سازی تکنیک تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد، تیم باید داده‌ها و اطلاعات پشتیبان را برای برنامه‌ریزی مطالعه شناسایی و یافتن آنها بر

آورده کند. آن‌ها باید برنامه، جدول زمانی و الگویی را برای ثبت نتایج مطالعه آماده کنند.

۳- مرحله امتحان

مرحله امتحان را با شناسایی همه عناصر مانند مراحل سیستم یا فرایندی که باید مورد بررسی قرار گیرد، آغاز کنید. تیم باید هر عنصر را با استفاده از کلمات راهنما برای طبقه‌بندی انحراف مورد بررسی قرار داده و پیامدها و علل مشکلات را شناسایی کند. آن‌ها باید اقدامات حفاظتی، شناسایی فرآیند و مکانیسم‌های پشتیبانی را بررسی کنند.

۴- مرحله مستندسازی و پیگیری

در مستندسازی و پیگیری از الگوهای HAZOP برای تکمیل گزارش‌های خروجی استفاده می‌شود. این مرحله شامل بررسی‌های ثبت‌شده، پیگیری از برنامه‌های عملیاتی انجام شده و در صورت لزوم مرور مجدد بخش‌های سیستم است.

تفاوت HAZID و HAZOP

HAZID و HAZOP هر دو ابزارهای تجزیه و تحلیل ریسک هستند که در محیط کار استفاده می‌شوند، اما رویه‌های جداگانه و اهداف متمایزی دارند. برای اطمینان از ایمنی عملیات در صنایع مختلف، درک تفاوت بین این دو سیستم ضروری است. با استفاده از این روش‌ها، کسب و کارها می‌توانند ریسک‌های مرتبط با عملیات خود را کاهش داده و نتایج کلی ایمنی را بهبود بخشیده و در نهایت از کسب و کار، افراد، محیط کار و محیط زیست در برابر پیامدهای فاجعه‌بار محافظت کنند.

HAZOP (مطالعه خطر و عملکرد) برای شناسایی ناهنجاری‌ها در محیط کار و تعیین ریشه‌های آنها استفاده می‌شود، در حالی که HAZID (شناسایی خطر) یک ابزار تجزیه و تحلیل ریسک عمومی است که برای هشدار به مدیریت درباره هر گونه تهدید و خطر در محل کار طراحی شده است.

انواع HAZOP چیست؟

انواع HAZOP به روش‌های مختلف و کاربردهای جداگانه‌ای دسته‌بندی می‌شوند. به‌عنوان مثال، برخی از انواع HAZOP شامل HAZOP برای عملیات مستمر، HAZOP برای عملیات دسته‌ای، HAZOP رویه‌ای، HAZOP کنترلی (CHAZOP) و HAZOP الکتریکی (EHAZOP) است. در نوع دیگری، چهار نوع مطالعه HAZOP که انجام می‌شوند عبارت‌اند از:

• – فرایند HAZOP: بررسی گیاهان و سیستم‌های فرایندی.
• – روش HAZOP: بررسی رویه‌ها و توالی‌های عملیاتی.
• – HAZOP انسانی: تمرکز بر خطاهای انسانی در مقابل نقص فنی.
• – نرم‌افزار HAZOP: شناسایی خطاهای احتمالی در توسعه نرم‌افزار.

تیم HAZOP

برای انجام مطالعات تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد، از یک تیم چندرشته استفاده می‌شود، به این معنی که اعضای تیم با توجه به زمینه‌های تخصصی خود در مطالعه‌های مختلف مشارکت می‌کنند. به‌عنوان مثال، در مطالعه HAZOP برای یک کارخانه، اعضای تیم ممکن است شامل یک مهندس پروژه، یک مدیر راه‌اندازی، یک مهندس فرایند، یک مهندس ابزار یا برق، یک مهندس ایمنی، یک مهندس تعمیر و نگهداری و یک رهبر تیم عملیاتی باشند.

رهبر تیم HAZOP مسئول تعیین هدف مطالعه، انتخاب اعضای تیم، برنامه‌ریزی و آماده‌سازی، و ریاست جلسات تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد است. وظایف منشی HAZOP شامل تهیه کاربرگ‌ها، ضبط بحث‌ها در طول جلسات و تهیه گزارش‌ها می‌شود. هر یک از اعضای تیم باید به طور قابل‌توجهی ایده‌ها و دانش خود را به اشتراک بگذارند و به شیوه‌ای مثبت و سازنده انتقاد کنند.

مزایای مطالعات HAZOP

انجام مطالعات HAZOP ممکن است زمان‌بر و پرهزینه باشد و همچنین مشکلاتی ممکن است در انتخاب اعضای تیم به‌وجود آید. همچنین برخی معتقدند که این روش بیش از حد بر راه‌حل‌ها تمرکز می‌کند و به جای شناسایی خطرات و ارزیابی آن‌ها، به سمت راه‌حل‌ها متمرکز می‌شود. با این وجود، روش تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد در صنایع مختلف استفاده می‌شود و کاملاً موفق بوده است. انجام مطالعات HAZOP می‌تواند برای شرکت‌ها بسیار سودمند باشد. برخی از مزایا عبارت‌اند از:

• – ایجاد بهبود در سیستم‌ها و عملیات
• – کاهش خطر برای پرسنل و تجهیزات
• – افزایش کارآمدی عملیات
• – افزایش بهره‌وری
• – بهبود رویه‌ها
• – افزایش آگاهی همه طرف‌های ذی‌نفع
• – تسهیل تیم‌سازی.

جمع‌بندی

تکنیک HAZOP به‌صورت رسمی به عنوان روشی سیستماتیک برای مقاصد طراحی و عملیاتی پروژه تعریف شده است. این روش برای استخراج انحرافات محتمل از شرایط عملیاتی و تحلیل عواقب مخاطرات استفاده می‌شود. برای بهره‌برداری از مزایای این تکنیک، کافی است با این تعریف آشنا شویم و به آن عمل کنیم.

همانطور که قبلاً گفته شد، تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد یک تکنیک آنالیز مخاطرات و راهبری عملیات است که با ساختاری مشخص برای تشخیص و ارزیابی ایمنی مخاطرات در واحدهای فرایندی طراحی شده است. این روش از تیمی با تخصص‌های مختلف مهندسی استفاده می‌کند و به‌عنوان روشی پایه برای شناسایی خطرات فرایندی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

لازم به ذکر است که تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد یک مفهوم است و نه یک ابزار. اما اگر این مفاهیم کنترل ریسک را در سازمان خود پیاده‌سازی کنیم، به مزایای مالی و عملیاتی قابل توجهی دست خواهیم یافت.