ISO 13004:2022 یک استاندارد تخصصی برای استریل‌سازی با پرتودهی است که روش «VDmaxSD» را توصیف می‌کند: یعنی اثبات علمیِ یک دوز استریل‌سازیِ از پیش‌انتخاب‌شده تا به سطح اطمینان از استریلیتی SAL = 10⁻⁶ برسید. نکتهٔ مهم این است که ایزو 13004 سبدی از دوزهای منتخب را پوشش می‌دهد—17.5، 20، 22.5، 27.5، 30، 32.5 و 35 kGy—و علاوه بر اثبات اولیه، ممیزی دوز برای حفظ اثربخشی را هم تعریف می‌کند.
در خانوادهٔ پرتودهی، ISO 11137-2 روش‌های تعیین دوز را ارائه می‌کند و به‌طور کلاسیک فقط دو دوز منتخب 25 و 15 kGy (VDmax25 و VDmax15) را در خود دارد؛ در حالی‌که ISO 13004 دامنهٔ دوزهای منتخب را فراتر می‌برد تا برای محصولات و شرایط متنوع‌تر قابل‌استفاده باشد. خود متن استاندارد 13004 نیز تصریح می‌کند که روش‌هایش همان منطق دوزهای منتخب در 11137-2 را دنبال می‌کند، با این تفاوت که در این سند، 25 و 15 kGy تکرار نشده‌اند و تمرکز بر سایر دوزهاست.
به‌روزرسانی مهم: نسخهٔ ISO 11137-1:2025 اکنون گزینه‌های VDmax در گام‌های 2.5 kGy را—با ارجاع به 11137-2 و 13004—به‌طور رسمی بازتاب می‌دهد؛ بنابراین پذیرش رگولاتوری برای دوزهای منتخبِ خارج از 15 و 25، در اسناد پایه هم‌تراز شده است.
نیاز به مشاوره دارید؟ با ما تماس بگیرید…
ایزو 13004 دقیقاً چه می‌گوید؟
به زبان ساده، مسیر کار شامل سه بلوک اصلی است:
- انتخاب دوزِ هدف از میان دوزهای فهرست‌شدهٔ استاندارد (17.5 تا 35 kGy با گام 2.5).
- اثبات دوز (Substantiation) با روش VDmaxSD: محاسبهٔ «دوز تأییدی» از جدول‌های استاندارد بر پایهٔ بیوبردنِ میانگین (میانگین شمار کلونی در هر قلم محصول)، پرتودهی نمونه‌ها در دوز تأییدی، و آزمون استریلیتی برای نشان‌دادن اینکه دوز منتخب، SAL هدف را تأمین می‌کند.
- ممیزی دوز (Dose Audit): برنامه‌ای دوره‌ای برای نشان‌دادن تداوم اثربخشی دوز منتخب در طول زمان و تغییرات تولید.
چیزی که ISO 13004 به آن تأکید می‌کند، ارتباط مستقیمِ نتیجهٔ آزمونِ دوزِ تأییدی با رسیدن به SAL در دوز منتخب است؛ دوز تأییدی به‌صورت «VDmax» تعریف می‌شود (بیشینهٔ دوز تأییدی مجاز برای اثبات همان دوز منتخب).
چه زمانی از ISO 13004 استفاده کنیم؟
- وقتی برای محصول/خانوادهٔ محصول، دوز منتخب شما یکی از دوزهای 17.5 تا 35 kGy است و بیوبردنِ میانگین با حدود مجاز آن دوز همخوانی دارد، ISO 13004 مسیر استاندارد شماست.
- اگر می‌خواهید 25 یا 15 kGy را به‌عنوان دوز منتخب اثبات کنید، ISO 11137-2 مسیر صریح‌تری دارد (VDmax25، VDmax15).
- اگر بیوبردن محصول برای دوز منتخب بیش از حد بالاست، باید به روش‌های بیوبردن‌محور در 11137-2 (Method 1/2 و…) برگردید و حداقل دوز را با آزمایش‌های گسترده‌تر تعیین کنید.
نمونهٔ مرجع صنعتی: منابع فنیِ خدمات‌دهندگان پرتودهی نشان می‌دهند که هر دوز منتخب یک «حداکثر بیوبردن میانگینِ مجاز» دارد (برای مثال، حدود نمونه‌ای که در منابع صنعتی آمده: 22.5 kGy ≈ تا ۲۲۰ CFU، 27.5 kGy ≈ تا ۵۰۰۰ CFU، 32.5 kGy ≈ تا ۱۰۰٬۰۰۰ CFU، 35 kGy ≈ تا ۴۴۰٬۰۰۰ CFU). الزاماً باید به جدول‌های خود استاندارد در زمان تصمیم‌گیری رجوع کنید.
گردش‌کار مرحله‌به‌مرحله (خلاصهٔ اجرایی)
۱) تعریف خانوادهٔ محصول و بدترین‌حالت منطقی
مواد، هندسه، ضخامت، بسته‌بندی و نواحی حداقل/حداکثر دوز را بررسی کنید؛ چیدمان بار و شبکهٔ دوزیمتری را پیش‌نویس نمایید. (همسو با 11137-1/3)
۲) سنجش بیوبردن و انتخاب دوز منتخب
بیوبردنِ میانگین را با روش استاندارد اندازه‌گیری کنید؛ بررسی کنید که برای دوز منتخب زیر حداکثر بیوبردن مجاز هستید؛ سپس از جدول 13004، دوز تأییدی (VDmax) را استخراج کنید.
۳) اجرای آزمونِ دوز تأییدی و استریلیتی
نمونه‌ها را در VDmax پرتودهی و آزمون استریلیتی را مطابق استاندارد انجام دهید؛ در صورت قبولی، دوز منتخب شما «اثبات‌شده» و قابل‌استفاده در تولید روتین است. (جزئیات شمار نمونه/پذیرش در استاندارد آمده است.)
۴) تعیین حدود روتین و حداکثر دوز قابل‌قبول
حداقل دوز = همان دوز منتخبِ اثبات‌شده در «بدترین نقطه»، و حداکثر دوز باید با توجه به سازگاری مواد/عملکرد محصول تعیین شود. (ارجاع به 11137-1/3 برای دوزیمتری و عدم‌قطعیت.)
۵) ممیزی دوز دوره‌ای (Dose Audit)
طبق برنامهٔ 13004، در فواصل تعریف‌شده دوز تأییدی را دوباره اثبات کنید تا نشان دهید روند تولید، اثربخشی دوز منتخب را حفظ کرده است.
ارتباط ISO 13004 با ISO 11137 و ISO 13485 (بخش ویژه)
۱) نسبت با ISO 11137
- 11137-1 چارچوب کلی توسعه/اعتبارسنجی/کنترل روتین پرتودهی را می‌دهد؛
- 11137-2 روش‌های تعیین دوز را شامل VDmax15/25 و ممیزی دوز تعریف کرده است؛
- 13004 این «خانوادهٔ VDmax» را برای دوزهای دیگر (17.5 تا 35 kGy) بسط می‌دهد و گام‌های اثبات و ممیزی را برای آن‌ها استاندارد می‌کند. در نسخهٔ جدید 11137-1:2025، گزینه‌های VDmax حاصل از 13004/11137-2 به‌طور رسمی منعکس شده‌اند و ناهمخوانی‌های سابق در پذیرش دوزهای غیر 15/25 را تا حدی برطرف کرده‌اند.
۲) نسبت با ISO 13485
- ایزو 13485 الزام می‌کند فرایندهایی که نتیجه‌شان بعداً کاملاً قابل آزمون نیست (مثل استریل‌سازی) اعتبارسنجی و در تولید روتین پایش/ثبت شوند.
- خروجی‌های 13004 و 11137 (گزارش اثبات دوز، نقشه‌برداری دوز، ممیزی دوز، حدود پذیرش، سوابق انحراف/اقدام) باید در QMS شما جای مشخصی داشته باشند (کنترل تغییر، ارزیابی ریسک، کنترل تأمین‌کننده، بازنگری مدیریت). به این ترتیب 13485 «سیستم» را نگه می‌دارد و 11137/13004 «روش فنی» را.
مزایا و کاربردهای عملی ISO 13004
- انعطاف در انتخاب دوز: وقتی مواد یا طراحی محصول اجازهٔ 25 kGy نمی‌دهد یا برای بهینه‌سازی عملکرد/پایداری به دوز کمتر یا بیشتر نیاز دارید، 13004 راه استاندارد می‌دهد تا دوز مناسب را اثبات کنید.
- کاهش هزینه و زمان در برخی سناریوها: نسبت به روش‌های کاملاً بیوبردن‌محور (Method 1/2 در 11137-2)، رویکرد VDmax برای خانواده‌های محصول با بیوبردن پایین/پایدار می‌تواند کم‌هزینه‌تر و سریع‌تر باشد—به شرط آن‌که پیش‌نیازها برقرار باشند. منابع صنعتی نیز همین مزیت را گزارش می‌کنند.
- پذیرش رگولاتوری: با ورود گزینه‌های VDmax به 11137-1:2025 و اتکا به 11137-2/13004، مسیر پذیرش نهادهای ارزیابی تطابق/ممیزی‌ها شفاف‌تر شده است.
خطاهای رایج و راه‌حل سریع
- نادیده‌گرفتن سقف بیوبردن برای دوز منتخب: اگر میانگین بیوبردن از حد مجاز آن دوز بالاتر باشد، اثبات دوز منتفی است؛ به روش‌های بیوبردن‌محور برگردید یا بهبودهای فرایندی برای کاهش بیوبردن اعمال کنید. (عدد دقیق سقف‌ها را از جدول استاندارد بگیرید.)
- تکیه بر یک‌بار اثبات بدون ممیزی دوز: اثبات اولیه کافی نیست؛ Dose Audit در فواصل مشخص الزامی است تا ادامهٔ اثربخشی نشان داده شود.
- عدم هم‌ترازی با QMS: نبودِ پیوند بین مدارک 13004/11137 و فرآیندهای 13485 (کنترل تغییر، CAPA، پایش تأمین‌کننده) در ممیزی‌ها به عدم‌انطباق سیستمی تبدیل می‌شود.
جدول نمونه (آموزشی): نگاشت دوز منتخب به سقف بیوبردن میانگین
هشدار: اعداد زیر نمونه‌های صنعتیِ متداول‌اند. برای تصمیم‌گیری حتماً به جدول‌های خود استاندارد مراجعه کنید.
| دوز منتخب (kGy) | سقف تقریبی بیوبردن میانگین (CFU/قلم) |
|---|---|
| 17.5 | ≈ 9 |
| 20 | ≈ 45 |
| 22.5 | ≈ 220 |
| 25 (در 11137-2) | ≈ 1,000 |
| 27.5 | ≈ 5,000 |
| 30 | ≈ 23,000 |
| 32.5 | ≈ 100,000 |
| 35 | ≈ 440,000 |
چک‌لیست شروع سریع
- انتخاب خانوادهٔ محصول و طرح نقشه‌برداری دوز (نقاط حداقل/حداکثر). ISO
- سنجش بیوبردن و تطبیق با سقفِ دوز منتخب (جدول‌های 13004/11137-2). ISO+1
- محاسبهٔ VDmax از جدول و اجرای آزمون استریلیتی روی نمونه‌ها؛ در صورت قبولی، اثبات دوز. ISO
- تعریف حدود پذیرش روتین، برنامه ممیزی دوز و شاخص‌های پایش. ISO
- اتصال مدارک به QMS (13485): کنترل تغییر، CAPA، ارزیابی تأمین‌کننده/پیمانکار پرتودهی، و بازنگری مدیریت.
جمع‌بندی ایزو 13004
ایزو 13004 یا ISO 13004 شکاف میان «دو دوزِ منتخبِ کلاسیکِ 11137-2» و «نیازهای واقعی تولید» را پر می‌کند: به‌جای یک عدد ثابت، سلکتی از دوزها دارید که می‌توانید به‌صورت استاندارد و ممیزی‌پذیر اثبات‌شان کنید. با 11137-1/2/3، ابزارهای دوزیمتری و کنترل روتین را کنار آن می‌گذارید و با ISO 13485، همهٔ این‌ها را در یک سیستم مدیریت کیفیت قابل دفاع ثبت و اجرا می‌کنید. نتیجه: فرایندی علمی، مستند و مورد پذیرش رگولاتورها که هم کیفیت را بالا می‌برد و هم هزینهٔ دوباره‌کاری را پایین.
نیاز به مشاوره دارید؟ با ما تماس بگیرید…
