در معماری ISO 45001، بند ۹ همان «Check» در چرخه PDCA است: شما تعیین می‌کنید چه چیز را پایش و اندازه‌گیری کنید، چگونه و چه‌وقت تحلیل و ارزیابی کنید، و این شواهد را چگونه در ممیزی داخلی و بازنگری مدیریت به تصمیم و اقدام تبدیل کنید. بند ۹ سه زیربخش اصلی دارد: ۹.۱ پایش/اندازه‌گیری/تحلیل/ارزیابی عملکرد + ۹.۱.۲ ارزیابی انطباق، ۹.۲ ممیزی داخلی و ۹.۳ بازنگری مدیریت. خروجی‌های این بند، ورودی مستقیم بند ۱۰ (بهبود) و سوخت تصمیم‌سازی مدیریت ارشد است. جهت کسب اطلاعات بیشتر مقاله ISO 45001 را بخوانید.
نیاز به مشاوره دارید؟ با ما تماس بگیرید…
- ۱) ۹.۱ — پایش، اندازه‌گیری، تحلیل و «ارزیابی عملکرد» (Performance Evaluation)
- ۲) ۹.۱.۲ — «ارزیابی انطباق» با الزامات قانونی و سایر الزامات
- ۳) ۹.۲ — ممیزی داخلی: برنامه‌ای ریسک‌محور و «مستقل»
- ۴) ۹.۳ — بازنگری مدیریت: از «گزارش» تا «تصمیم»
- ۵) ساخت «سیستم ارزیابی عملکرد» همسو با ISO 45004 — گام‌به‌گام
- ۶) مثال عملی: «شاخص‌های گرما و ریزگرد» برای عملیات فضای باز
- ۷) برنامه «ممیزی داخلی» ۹۰ روزه (الگوی اجرایی)
- ۸) خطاهای رایج و راه‌حل‌های سریع
- ۹) جمع‌بندی اجرایی بند ۹ در ISO 45001
۱) ۹.۱ — پایش، اندازه‌گیری، تحلیل و «ارزیابی عملکرد» (Performance Evaluation)
۱.۱ چه چیزی را باید بسنجیم؟ از «شاخص» تا «معیار»
ISO 45001 می‌گوید سازمان باید تعیین کند چه چیزی پایش/اندازه‌گیری می‌شود، روش‌ها و معیارها چیست، چه‌کسی و چه‌وقت انجام می‌دهد، و چه‌وقت نتایج تحلیل و ارزیابی می‌شوند. به‌عبارت دقیق‌تر، هم «عملکرد سیستم مدیریت» و هم «عملکرد ایمنی و سلامت» باید سنجیده شود. برای عملیاتی‌کردن این الزام، ISO 45004 (راهنمای ارزیابی عملکرد OH&S) پیشنهاد می‌کند از شاخص‌های پیشرو (Leading) و پسرو (Lagging) به‌صورت ترکیبی استفاده کنید، اما تمرکز را بیشتر بر پیشرو بگذارید تا بهبود را «هدایت» کنید.
نمونه «معیار» و «شاخص»: اگر «کاهش حوادث» معیار شماست، شاخص می‌تواند نرخ فراوانی حوادث ثبت‌شده (Lagging) یا درصد تکمیل اقدامات پیشگیرانه پیش از موعد (Leading) باشد. ISO 45004 صراحتاً تفکیک «معیار/Indicator» و خطر «تحریف داده» (Under/Over-reporting) را گوشزد می‌کند؛ یعنی باید از پیامدهای ناخواسته انتخاب شاخص‌ها (مثل تشویق به گزارش‌نکردن) پیشگیری کرد.
۱.۲ کاتالوگ شاخص‌های پیشنهادی (Leading/Lagging)
Leading (پیشرو — رفتاری/فرایندی):
- نرخ گزارش شبه‌حادثه به ازای ۱۰۰ نفر–ماه (هدف: رشد مستمر)
- درصد JSA/TRAهای انجام‌شده روی کارهای پرخطر پیش از شروع کار
- درصد اقدامات اصلاحی/پیشگیرانه (CAPA) بسته‌شده در SLA تعریف‌شده
- نرخ بازدیدهای HSE مدیریتی (Safety Walks) ماهانه و درصد اقدام‌های پیگیری‌شده
- درصد کالیبراسیون به‌موقع تجهیزات پایش (صوت، WBGT، گازسنج)
- پوشش Induction پیمانکاران و پیش‌صلاحیت HSE پیش از ورود
Lagging (پسرو — پیامد/نتیجه):
- TRIR/LTIFR (نرخ کل/ازکارافتادگی) نرمال‌شده بر ساعات کار
- نرخ بیماری‌های ناشی از کار (MSDs، گرمازدگی، مواجهه شیمیایی)
- درصد حوادث تکرارشونده (هم‌ریشه) طی ۱۲ ماه
- میانگین زمان پاسخ اضطراری و زمان تخلیه در مانورها
نکته ۱: نرخ‌ها را نرمال‌سازی کنید (ساعات کار، نفر–ماه، تن–کیلومتر، شیفت) تا مقایسه‌پذیر شوند.
نکته ۲: انتخاب شاخص باید با بافت سازمان (بند ۴)، ریسک‌ها و اهداف (بند ۶) و کنترل‌های عملیاتی (بند ۸) همخوان باشد؛ سپس در بازنگری مدیریت (۹.۳) بازبینی شود. ISO
مطالعه پیشنهادی: نظارت و اندازه گیری در ISO 45001
۱.۳ کیفیت داده و «حاکمیت سنجش»
- تعاریف استاندارد: واژه‌نامه شاخص‌ها (تعریف دقیق صورت/مخرج، دامنه، واحد) برای حذف برداشت سلیقه‌ای.
- اعتبار ابزار سنجش: کالیبراسیون/اعتبارسنجی دوره‌ای تجهیزات و روش‌ها.
- نمونه‌برداری و تناوب: برنامه اندازه‌گیری (روزانه/هفتگی/ماهانه/فصلی) و مسئول مشخص.
- صحت و بی‌طرفی: ممیزی داده‌ها، تطبیق با سوابق (مثلاً لیست PTW با JSAها).
- پرهیز از «بازی با آمار»: ISO 45004 به‌صراحت از ریسک دستکاری داده‌ها و اثرات ناخواسته می‌گوید؛ شاخص‌ها را با شاخص‌های مکمل کنترل‌تقاطع کنید (Cross-check). www.assp.org
۱.۴ تحلیل و ارزیابی: از «عدد» تا «بینش اجرایی»
- روندها و فصلی‌بودن: نمودارهای ۱۲ماهه متحرک (Rolling) برای دیدن جهت‌گیری.
- تحلیل ریشه‌ای: برای نوسان‌های معنادار، ۵ Why، Fishbone یا Bow-Tie به‌کار ببرید.
- مقایسه معیارها: بین واحدها/شیفت‌ها/پیمانکاران؛ اما با زمینه فعالیت منصفانه مقایسه کنید.
- بنچمارک داخلی: نسبت به سال قبل/هدف سالانه/واحد مشابه؛ بنچمارک خارجی فقط با تعریف و زمینه.
- خروجی قابل‌اقدام: هر نمودار باید مالک اقدام، ضرب‌الاجل و شاخص پیگیری داشته باشد.
۲) ۹.۱.۲ — «ارزیابی انطباق» با الزامات قانونی و سایر الزامات
این بند می‌خواهد یک فرایند برنامه‌ریزی‌شده داشته باشید برای ارزیابی اینکه با الزامات قانونی و سایر الزامات پذیرفته‌شده (قراردادی/الزامات مشتری/راهنماهای صنعت) منطبق هستید یا نه. این ارزیابی باید سوابق داشته باشد (چه چیزی بررسی شد، توسط چه‌کسی، چه‌وقت، با چه نتیجه‌ای) و در صورت عدم‌انطباق، اقدام اصلاحی و بازبینی اثربخشی دنبال شود. ورودی‌های این ارزیابی به بازنگری مدیریت می‌روند.
الگوی «رجیستر ارزیابی انطباق» (خلاصه ستون‌ها):
- الزام (قانون/آیین‌نامه/قرارداد) | دامنه کاربرد | معیار انطباق | مسئول | شواهد | وضعیت (منطبق/غیرمنطبق/نیاز به اقدام) | اقدام اصلاحی | تاریخ بازبینی
نکته: ارزیابی انطباق ≠ صرفاً «به‌روزرسانی فهرست قوانین». شما باید عملکرد واقعی در برابر الزام را صحت‌سنجی کنید (بازرسی صحنه، مشاهده رفتار، نمونه‌برداری، مصاحبه، بررسی مدارک).
۳) ۹.۲ — ممیزی داخلی: برنامه‌ای ریسک‌محور و «مستقل»
در ممیزی داخلی، سازمان باید در فاصله‌های برنامه‌ریزی‌شده بررسی کند که سیستم مطابق الزامات استاندارد و الزامات خود سازمان است و به‌طور اثربخش اجرا و نگهداری می‌شود. برنامه ممیزی باید ریسک‌محور باشد: فرایندهای بحرانی، یافته‌های پیشین، تغییرات (MOC)، حوادث و شکایات، و همچنین ارزیابی پیمانکاران را پوشش دهد. ممیزان باید شایسته و مستقل از حوزه ممیزی‌شونده باشند.
اجزای یک برنامه ممیزی مؤثر:
- طرح سالانه ریسک‌محور: وزن‌دهی به فرایندهای پرریسک (کار در ارتفاع/LOTO/PTW/پیمانکاران/اضطراری).
- معیار ممیزی روشن: الزامات ISO 45001، روش‌های داخلی، الزامات قانونی/قراردادی.
- چک‌لیست‌های پویا: مبتنی بر ریسک و متصل به شاخص‌ها (۹.۱) و یافته‌های CAPA.
- گردآوری شواهد چندمنبعی: مصاحبه، مشاهده، نمونه‌برداری، بازبینی رکوردها، همخوانی داده‌ها.
- طبقه‌بندی یافته‌ها: عدم‌انطباق عمده/جزئی، مشاهده، فرصت بهبود—همراه با مالک اقدام و SLA.
- پیگیری اثربخشی: صحت اصلاح، جلوگیری از بازگشت، اندازه‌گیری اثر بر KPI.
مطالعه پیشنهادی: واکنش اضطراری در ایزو 45001
۴) ۹.۳ — بازنگری مدیریت: از «گزارش» تا «تصمیم»
بازنگری مدیریت باید برنامه‌ریزی‌شده و ساختاریافته باشد و نشان دهد سیستم OH&S مناسب، کافی و اثربخش است—با نگاه به تغییرات در بافت سازمان، تحقق اهداف، شاخص‌های پیشرو/پسرو، نتایج ممیزی‌ها، وضعیت انطباق، کفایت منابع، بازخورد ذی‌نفعان، درس‌آموخته از حوادث/مانورها و فرصت‌های بهبود. خروجی بازنگری باید تصمیم‌های مشخص درباره بهبود سیستم و عملکرد، نیازهای منابع، تغییرات سیاست/اهداف و فرصت‌های راهبردی باشد.
چک‌لیست ورودی/خروجی بازنگری مدیریت (نمونه فشرده):
- ورودی‌ها: تغییرات بند ۴ (مسائل بیرونی/درونی، ذی‌نفعان)، وضعیت اهداف ۶.۲، روند KPIها (۹.۱)، نتایج ممیزی‌ها (۹.۲)، وضعیت ارزیابی انطباق (۹.۱.۲)، شکایات/بازخورد، کفایت منابع، کارایی کنترل‌های عملیاتی (۸.x)، اثربخشی اقدامات پس از حوادث/تمرین‌ها.
- خروجی‌ها: تصمیم درباره اصلاح سیاست/اهداف، تخصیص بودجه (تجهیزات ایمن‌تر/آموزش/نیرو)، پروژه‌های بهبود، تغییر در فرایندهای کلیدی، اولویت‌های ریسک، الزام تغییر در شاخص‌ها/معیارها، برنامه ارتباطات.
۵) ساخت «سیستم ارزیابی عملکرد» همسو با ISO 45004 — گام‌به‌گام
گام ۱ — نقشه شاخص‌ها (KPI Map)
برای هر ریسک و کنترل اصلی (از بند ۶ و ۸)، حداقل یک شاخص پیشرو + یک شاخص پسرو تعریف کنید. مثال: برای «کار در ارتفاع»، پیشرو = درصد بازرسی داربست‌ها/هارنس‌های تأییدشده پیش از استفاده؛ پسرو = نرخ سقوط/رویداد تماس با لبه.
گام ۲ — طراحی «کارت شاخص» (Indicator Card)
تعریف، فرمول، منبع داده، مالک، تناوب، آستانه هشدار، نحوه تجمیع (سایت/واحد/پیمانکار)، نحوه نمایش در داشبورد، و خطرات ناخواسته (مثلاً کاهش مصنوعی گزارش‌ها).
گام ۳ — حاکمیت داده
کالیبراسیون، ممیزی داده، کنترل نسخه فرم‌ها، آموزش جمع‌آورندگان، اتوماسیون انتقال داده (برای حذف خطای انسانی)، نسخه پشتیبان.
گام ۴ — داشبورد و روایت مدیریت
داشبورد ماهانه با نشانگر وضعیت (سبز/زرد/قرمز)، روند ۱۲ماهه، و «یادداشت مدیریتی» مختصر: چرا تغییر رخ داد؟ چه اقدام اصلاحی/پیشگیرانه‌ای تعریف شد؟ چه‌کسی و تا چه‌وقت؟
گام ۵ — اتصال به تصمیم
هر شاخص قرمز/بدترشونده باید اقدام اصلاحی ثبت‌شده (CAPA) و مالک داشته باشد؛ وضعیت در جلسات هفتگی واحدها و ماهانه مدیریت مرور شود؛ و نتیجه در بازنگری مدیریت ثبت گردد.
۶) مثال عملی: «شاخص‌های گرما و ریزگرد» برای عملیات فضای باز
- Leading: درصد شیفت‌هایی که WBGT در آغاز و میانه شیفت ثبت شده؛ درصد استراحت‌های برنامه‌ریزی‌شده در WBGT>۲۸؛ درصد اعلان هشدار در AQI>۱۵۰؛ پوشش PPE تنفسی مناسب.
- Lagging: تعداد موارد گرمازدگی/مشکلات تنفسی به ازای ۱۰۰ نفر–ماه؛ ساعات توقف کار اقلیمی.
- ارزیابی: همبستگی بین WBGT/AQI و رخدادها؛ اقدام پیشگیرانه (تغییر شیفت، سایه‌بان، آب/الکترولیت، سیاست توقف).
- فیedback Loop: اگر با رشد گزارش شبه‌حادثه، حادثه ثبت‌شده موقتاً بالا رفت، به‌جای «تنبیه گزارش»، روی «کیفیت تحلیل» و «بستن CAPA» تمرکز کنید؛ ISO 45004 هشدار می‌دهد که زیربنای داده مهم‌تر از زیباشدن نمودار است.
۷) برنامه «ممیزی داخلی» ۹۰ روزه (الگوی اجرایی)
روز ۱–۷: برنامه‌ریزی ریسک‌محور
- ماتریس ریسک فرایندها (PTW/LOTO/ارتفاع/فضای بسته/پیمانکار/اضطراری)؛ انتخاب نمونه‌برداری.
- تعیین معیار ممیزی: ISO 45001 + روش‌های داخلی + الزامات قانونی/قراردادی.
- تعیین تیم ممیزی (صلاحیت/استقلال)، تقویم و اطلاع‌رسانی.
روز ۸–۳۰: ممیزی‌های فرایندی موج ۱
- تمرکز بر «کنترل‌های حیاتی» و همخوانی با داده‌های KPI.
- صدور عدم‌انطباق/مشاهده، ثبت فرصت‌های بهبود + SLA اقدام.
روز ۳۱–۶۰: ارزیابی انطباق (۹.۱.۲) + پیمانکاران
- بازبینی رجیستر الزامات، نمونه‌برداری صحنه، مرور شواهد انطباق پیمانکار.
- هم‌ترازی یافته‌ها با ریسک‌رجیستر و CAPA.
روز ۶۱–۸۰: ممیزی‌های موج ۲ و راستی‌آزمایی CAPA
- اعتبارسنجی اثربخشی اقدامات و تأثیر بر شاخص‌ها.
روز ۸۱–۹۰: گزارش مدیریتی + ورودی بازنگری مدیریت
- جمع‌بندی روندها، ریسک‌های باقیمانده، نیازهای منابع؛ استخراج ورودی‌های ۹.۳.
۸) خطاهای رایج و راه‌حل‌های سریع
- شاخص‌های صرفاً پسرو (فقط حادثه): با افزودن شاخص‌های پیشروِ معنادار (کیفیت JSA، نرخ بستن CAPA، بازدید مدیریتی) از رخداد پیشگیری کنید.
- هدف‌گذاری که باعث «گزارش‌نکردن» می‌شود: اهداف را با حاکمیت داده و شاخص‌های مکمل طراحی کنید؛ ISO 45004 به خطر تحریف داده هشدار می‌دهد.
- ارزیابی انطباقِ کاغذی: ارزیابی باید میدانی/شواهدی باشد و به CAPA ختم شود، نه صرفِ چک‌کردن فهرست قوانین. NQA
- ممیزی داخلی غیربرنامه‌ریزی‌شده و غیرمستقل: برنامه ریسک‌محور، ممیز شایسته و مستقل، و پیگیری اثربخشی اقدام‌ها ضروری است.
- بازنگری مدیریت «قرائت گزارش»: جلسه باید به تصمیم و تخصیص منابع منجر شود—خروجی‌های ملموس ثبت شود.
۹) جمع‌بندی اجرایی بند ۹ در ISO 45001
بند ۹ ISO 45001 تضمین می‌کند که مدیریت ایمنی و سلامت «واقعاً» کار می‌کند: شما درست می‌سنجید (۹.۱)، بی‌طرفانه ممیزی می‌کنید (۹.۲) و هوشمندانه تصمیم می‌گیرید (۹.۳). با تکیه بر راهنمای ISO 45004، ترکیب سنجیده Leading/Lagging، حاکمیت داده قوی و اتصال مداوم نتایج به CAPA و بودجه و منابع، می‌توانید از «گزارش‌سازی» عبور کرده و به بهبود پایدار برسید. خروجی این رویکرد نه‌فقط قبولی در ممیزی، که کاهش واقعی ریسک و حوادث و افزایش اعتماد کارکنان و ذی‌نفعان است.
مطالعه پیشنهادی:
- بند ۴ در ISO 45001: «بافت سازمان و طرف‌های ذی‌نفع»
- بند ۵ در ISO 45001: «رهبری، خط‌مشی OH&S، نقش‌ها و مسئولیت‌ها، و مشاوره/مشارکت کارکنان»
- بند ۶ در ISO 45001: برنامه‌ریزی، شناسایی خطرات، ارزیابی ریسک و فرصت‌ها
- بند ۷ در ISO 45001: «پشتیبانی—شایستگی، آگاهی، ارتباطات و اطلاعات مستند»
نیاز به مشاوره دارید؟ با ما تماس بگیرید…
