ISO 11135 استاندارد بین‌المللی‌ای است که الزامات «توسعه، اعتبارسنجی و کنترل روتین» فرایند استریلیزاسیون با اتیلن‌اکساید (EO/EtO) را برای تجهیزات پزشکی تعیین می‌کند. این استاندارد هم برای کارخانه‌های صنعتی و هم برای مراکز درمانی که از EO استفاده می‌کنند کاربرد دارد. هدفش این است که نشان دهید فرایند شما «قابل‌تکرار، تحت‌کنترل و متناسب با ریسک» است و محصول نهایی با احتمال بسیار بالا عاری از میکروارگانیسم زنده تحویل می‌شود.
اتیلن‌اکساید به‌دلیل نفوذپذیری بالا در بسته‌بندی‌ها و دما/رطوبت پایین‌ترِ فرایند، برای تجهیزات و مواد حساس به گرما—مثل برخی پلیمرها، قطعات با هندسه پیچیده و لومن‌دار—پرکاربرد است. از سوی دیگر، EO یک گاز قابل‌اشتعال و از نظر سلامتی خطرناک است؛ بنابراین استاندارد روی «ایمنی، تهویه، پایش فرایند و کاهش باقی‌مانده‌ها» تأکید زیادی دارد. در آمریکا، FDA این استاندارد را به‌عنوان «استاندارد اجماعیِ مورد شناسایی» فهرست کرده و معمولاً به‌همراه استانداردهای ارزیابی باقی‌مانده‌ها مانند ISO 10993-7 به آن ارجاع می‌دهد.
نیاز به مشاوره دارید؟ با ما تماس بگیرید…
EO چگونه کار می‌کند؟ (سه گام ساده اما حیاتی)
فرایند EO معمولاً در سه مرحلهٔ متوالی تعریف می‌شود. دانستن این سه گام به فهم بقیهٔ الزامات کمک می‌کند:
پیش‌شرط‌گذاری (Preconditioning)
محصول و بسته‌بندی به دمای هدف، رطوبت نسبی و وضعیت رطوبتِ محصول نزدیک می‌شوند تا واکنش‌پذیری در اتاق استریلیزاسیون یکنواخت شود.
استریلیزاسیون
در محفظهٔ استریلیزاسیون، پارامترهای کلیدی (دمای گاز، غلظت EO، رطوبت نسبی، زمان تماس، و معمولاً فشار زیراتمسفری) طبق «دستورالعملِ بچ» اعمال و پایش می‌شوند.
هوازدایی/آلودگی‌زدایی (Aeration)
هدف، کاهش باقی‌مانده‌های EO و مشتقاتش در محصول و بسته‌بندی تا سطح مجاز است تا محصول «ایمن برای بیمار» شود.
استاندارد ایزو 11135 دقیقاً چه می‌خواهد؟
استاندارد از شما می‌خواهد چرخهٔ عمر فرایند EO را مستند و کنترل کنید؛ از طراحی تا تولید روتین. در عمل، تیم کیفیت/فرایند باید در سه محور کار کند:
- توسعهٔ فرایند (Development): انتخاب پنجرهٔ عملیاتی ایمن و مؤثر برای محصول/بسته‌بندی/چیدمان.
- اعتبارسنجی (Validation): اثبات علمی اینکه فرایند در «بدترین حالت منطقی» نیز به سطح اطمینان استریلیتی (SAL) هدف می‌رسد.
- کنترل روتین (Routine Control): نظارت مداوم بر پارامترها، چیدمان بار، سوابق، و معیارهای آزادسازی محصول.
برای هر مرحله، استاندارد روی مستندسازی دقیق، ردیابی تغییرات، آموزش پرسنل، کالیبراسیون تجهیزات اندازه‌گیری، و ایمنی شغلی/زیست‌محیطی پافشاری می‌کند.
اعتبارسنجی EO به زبان ساده
اعتبارسنجی یعنی ثابت کنید چرخهٔ انتخابی شما «همیشه» کار می‌کند. معمولاً سه لایه دارد:
- IQ/OQ/PQ
- IQ (تأیید نصب): محفظه، سنسورها، سیستم تزریق گاز و تهویه طبق مشخصات نصب شده‌اند.
- OQ (تأیید عملیاتی): نشان می‌دهید دامنهٔ تنظیمات فرایند (Setpoints/Alarm limits) قابل‌اعتماد است.
- PQ (تأیید کارایی): با بار واقعی/نماینده، چرخه را اجرا و با شاخص‌های زیستی و سوابق فرایندی اثربخشی را اثبات می‌کنید.
- رویکرد‌های رایج اعتبارسنجی
- Half-Cycle Overkill: اجرای چرخه‌ای «شدیدتر/کوتاه‌تر» از چرخهٔ روتین برای اثبات حاشیهٔ اطمینان؛ سپس دو برابرِ زمان تماس به‌عنوان چرخهٔ تولید اتخاذ می‌شود.
- Parametric Release: آزادسازی محصول صرفاً بر پایهٔ رکوردهای فرایندیِ در محدودهٔ مجاز (بدون اتکا به رشد/عدم رشد BI در هر بچ)، مشروط به اینکه طراحی، مانیتورینگ و «قابلیت تکرار» به‌خوبی اثبات و کنترل شده باشد.
- Single-Batch Release (انتشار تک‌بچ): فرآیندی که با پیوست E استاندارد پوشش داده می‌شود و الزامات سختگیرانهٔ خودش را دارد.
- ابزارهای کلیدی
- BI/PCD: شاخص زیستی (BI) و «وسیلهٔ چالش فرایند» (PCD) برای قرار دادن بدترین‌نقطه‌های بار و سنجش مقاومت به‌کار می‌روند. انتخاب PCD باید با داده و منطق فنی پشتیبانی شود.
- چیدمان بار (Load Configuration): محل/نحوهٔ قرارگیری محصولات و کارتن‌ها روی خروجی‌های نفوذ گاز اثر می‌گذارد؛ هر تغییر مهم باید ارزیابی و در صورت لزوم، پذیرش محصول (Product Adoption) یا اعتبارسنجی مجدد انجام شود.
کنترل روتین؛ از سوابق تا آزادسازی
وقتی اعتبارسنجی تمام شد، تولید روتین آغاز می‌شود. استاندارد می‌خواهد برای هر بچ این موارد تحت کنترل باشند:
- پارامترهای بحرانی ثبت‌شده: زمان تماس، دما، رطوبت، غلظت گاز، فشار و پروفایل خلأ/تزریق.
- یکپارچگی بار: چیدمان مطابق وضعیت اعتبارسنجی (یا پذیرش محصول) باشد.
- سوابق هوازدایی: اثبات کنید باقی‌مانده‌ها تا سطح مجاز کاهش یافته‌اند (حدود مجاز معمولاً در اسناد دیگری مثل ISO 10993-7 تعیین می‌شوند).
- معیار آزادسازی: مشخص کنید چه زمانی «بچ قابل رهاسازی است»؛ در Parametric Release این معیار به رکوردهای فرایندی وابسته است.
وضعیت به‌روزرسانی‌ها و الحاقیه‌ها
نسخهٔ جاری، ISO 11135:2014 است و یک الحاقیهٔ 2018 دارد که پیوست E (انتشار تک‌بچ) را بازبینی کرده است. علاوه بر این، پیشنویس نسخهٔ جدید (ISO/DIS 11135) در حال تدوین است؛ به این معنی که در سال‌های پیش رو انتظار به‌روزرسانی‌های ساختاری/فنی داشته باشید (برای برنامه‌ریزی تغییرات داخلی آماده بمانید).
چه کسانی به ISO 11135 نیاز دارند؟
اگر شما سازندهٔ تجهیزات پزشکی هستید که به‌جای بخار/پلاسما از EO استفاده می‌کنید—یا اگر پیمانکار خدمات استریلیزاسیون هستید—این استاندارد برای شما لازم است. در چارچوب مقرراتی (مثل FDA در آمریکا یا MDR/IVDR در اتحادیهٔ اروپا)، داشتن یک فرایند EO «مطابق 11135» به‌عنوان شواهد انطباق پذیرفته می‌شود و ممیزان دقیقاً به همین مدارک نگاه می‌کنند.
جدول خلاصه: نقش‌ها و خروجی‌ها
| نقش | مسئولیت کلیدی | خروجی‌های مورد انتظار |
|---|---|---|
| کیفیت (QA) | حاکمیت استاندارد، SOPها، آموزش، ممیزی داخلی | طرح اعتبارسنجی، فرم‌های آزادسازی، گزارش‌های ممیزی |
| مهندسی/فرایند | طراحی چرخه، تعیین Setpoint/Alarm، نقشهٔ چیدمان | پروتکل‌های OQ/PQ، دادهٔ حسگرها، گزارش انحراف |
| آزمایشگاه میکرو | انتخاب BI/PCD، شمارش بار میکروبی، تحلیل نتایج | گواهی BI، گزارش ToS/BI، تحلیل روند آلودگی |
| EHS/ایمنی | تهویه، پایش نشت، مدیریت پسماند/هوازدایی | ارزیابی ریسک، سوابق پایش، حادثه‌نگاری |
| تأمین‌کننده خدمات EO | اجرای چرخه‌ها مطابق اعتبارسنجی، نگهداری تجهیزات | لاگ بچ‌ها، رکوردهای پارامتریک، کالیبراسیون‌ها |
چک‌لیست خیلی کوتاه برای شروع
- تعریف محصول/بسته‌بندی و بدترین‌حالت منطقی (مواد حساس، طول لومن، تراکم چیدمان).
- انتخاب چرخهٔ کاندید بر اساس آزمایش نفوذ/نفوذپذیری و نیازهای کاهش بار میکروبی.
- IQ/OQ کامل با بازه‌های هشدار/قبول مشخص.
- PQ با BI/PCD و پذیرش محصول؛ اگر به Parametric Release فکر می‌کنید، الزامات ثبت و قابلیت تکرار را از ابتدا لحاظ کنید.
- روش هوازدایی و پایش باقی‌مانده‌ها تا قبل از توزیع.
- SOP تغییرات برای هر اصلاح در محصول، بسته‌بندی یا چیدمان (Trigger پذیرش یا اعتبارسنجی مجدد).
اشتباهات رایج که هزینه‌زا می‌شوند
اتکا به آزمونِ آخر بدون طراحی درست چرخه: اگر پیش‌شرط‌گذاری یا رطوبت محصول درست نباشد، BI «تصادفی» پاس می‌شود و در تولید روتین مشکل برمی‌گردد.
بی‌توجهی به چیدمان بار: کوچک‌ترین تغییر در فواصل/مسیر نفوذ گاز، چرخهٔ معتبر را بی‌اثر می‌کند.
ندیدن باقی‌مانده‌ها در برنامهٔ هوازدایی: محصول ممکن است ظاهراً استریل باشد اما از نظر شیمیایی ایمن نباشد.
ثبت ناقص و نبود ردپای داده: Parametric Release فقط با رکوردهای کامل و دقیق معنا دارد.
افراط در تغییرات بدون پذیرش/اعتبارسنجی مجدد: هر تغییر معنادار باید «اثر بر چرخهٔ معتبر» را بررسی کند.
ارتباط ایزو 11135 با ایزو 13485 چیست؟
ارتباط این دو استاندارد، «سیستم» و «فرایند» است:
- ISO 13485 چارچوب سیستم مدیریت کیفیت (QMS) در صنعت تجهیزات پزشکی را تعیین می‌کند و می‌گوید فرایندهایی که خروجی‌شان بعداً قابل راستی‌آزمایی کامل نیست—مثل استریل‌سازی—باید اعتبارسنجی شوند و تحت کنترل روتین بمانند (بندهای مرتبط با اعتبارسنجی فرایند و کنترل تولید/پایش).
- ISO 11135 دقیقاً «چگونه»ی استریل‌سازی با اتیلن‌اکساید (EO) را توضیح می‌دهد: توسعه، اعتبارسنجی (IQ/OQ/PQ) و کنترل روتین چرخه، معیارهای آزادسازی (از جمله انتشار پارامتریک)، چیدمان بار، BI/PCD و هوازدایی. بنابراین 11135، ابزار عملی برای برآوردن الزامات ISO 13485 در حوزه استریل‌سازی EO است.
کجاها به هم گره می‌خورند؟
- اعتبارسنجی فرایند
- الزام 13485: اعتبارسنجی فرایندهایی مثل استریل‌سازی که نتیجه‌شان پس از انجام، به‌طور کامل قابل آزمون نیست.
- پاسخ 11135: طراحی چرخه، اجرای IQ/OQ/PQ، انتخاب بدترین‌حالت منطقی، جای‌گذاری BI/PCD و تعیین حدود پذیرش.
- کنترل روتین و آزادسازی بچ
- الزام 13485: پایش و ثبت سوابق تولید و معیارهای آزادسازی؛ رسیدگی به انحراف‌ها.
- پاسخ 11135: کنترل پارامترها (دما، رطوبت، غلظت EO، زمان، فشار)، انطباق چیدمان بار با حالت معتبر، و امکان انتشار پارامتریک بر پایه رکوردهای فرایندی معتبر.
- ایمنی بیمار و باقی‌مانده‌های EO
- 13485 می‌خواهد ریسک‌های محصول کنترل شود؛
- 11135 ارجاع عملی به ارزیابی باقی‌مانده‌های EO/ECH دارد که حدود مجاز آن در ISO 10993-7 تعریف شده است (اندازه‌گیری و حدود برای گروه‌های مصرف).
- تأمین بیرونی/استریلایزر پیمانکاری
- الزام 13485: کنترل تأمین‌کننده و فرایند برون‌سپاری‌شده (قرارداد، معیارهای پذیرش، پایش عملکرد).
- پاسخ 11135: الزام هم‌راستایی روش‌های اجرایی، سوابق هر بچ، قابلیت ردیابی و بازاعتبارسنجی در تغییرات (محصول/بسته‌بندی/چیدمان/تجهیزات).
- پذیرش رگولاتوری
- بسیاری از رگولاتورها (مثلاً FDA) 11135 را به‌عنوان استاندارد اجماعیِ مورد شناسایی فهرست کرده‌اند؛ استفاده از آن راهی پذیرفته برای نشان‌دادن انطباق QMS (مطابق 13485) در بخش استریل‌سازی EO است.
نگاشت سریع: از الزام 13485 تا سند/شاهد 11135
| الزام در 13485 | آنچه باید نشان دهید | سند/شاهد طبق 11135 |
|---|---|---|
| اعتبارسنجی فرایند استریل‌سازی | چرخه معتبر در بدترین‌حالت منطقی | برنامه و گزارش IQ/OQ/PQ، انتخاب BI/PCD، نتایج آزمون‌ها |
| کنترل تولید و آزادسازی | سوابق بچ و معیار آزادسازی روشن | رکوردهای پارامترها، انتشار پارامتریک (در صورت کاربرد)، بررسی انحراف‌ها |
| مدیریت ریسک/ایمنی بیمار | حد مجاز باقی‌مانده‌ها رعایت شده | نتایج ISO 10993-7 برای EO/ECH پس از هوازدایی |
| کنترل تأمین‌کننده (برون‌سپاری) | پایش استریلایزر پیمانکار | قرارداد فنی، ممیزی/نظارت، سوابق کالیبراسیون/نگهداری دستگاه |
| تغییرات و بازاعتبارسنجی | اثر تغییر بر چرخه معتبر سنجیده شد | ارزیابی تغییر محصول/بسته‌بندی/چیدمان و اقدام بازاعتبارسنجی/پذیرش محصول |
چند نکتهٔ عملی
- اگر 13485 دارید اما چرخه EO را طبق استاندارد ایزو 11135 توسعه/اعتبارسنجی نکرده‌اید، در ممیزی‌ها معمولاً عدم‌انطباق عمده می‌گیرید؛ چون الزام «اعتبارسنجی فرایند» پوشش داده نشده است.
- وقتی از انتشار پارامتریک استفاده می‌کنید، کیفیت و کامل‌بودنِ رکوردهای چرخه حیاتی است؛ بدون آن، آزادسازی قابل دفاع نیست.
- برای محصول EO-استریل، نتایج 10993-7 بخشی از پرونده فنی/ایمنی است (به‌ویژه برای تماس طولانی/ایمپلنت).
- در پرونده ثبت/رگولاتوری، اشاره به شناسایی 11135 توسط FDA می‌تواند مسیر پذیرش را هموارتر کند.
جمع‌بندی:
ISO 13485 می‌گوید «استریل‌سازی باید اعتبارسنجی و کنترل شود»؛ ISO 11135 به شما می‌گوید «چگونه این کار را برای EO، گام‌به‌گام انجام دهید». کنار هم، یکی «الزام سیستمی» را تعیین می‌کند و دیگری «روش فنیِ قابل ممیزی» را فراهم می‌آورد—و با ISO 10993-7 حلقهٔ ایمنی بیمار (باقی‌مانده‌های EO) کامل می‌شود.
جمع‌بندی استاندارد ایزو 11135
استاندارد ایزو 11135 نقشهٔ راه شما برای ایمن، مؤثر و تحت‌کنترل کردن استریلیزاسیون با EO است. اگر چرخه را علمی طراحی و اعتبارسنجی کنید، سپس در تولید روتین با پایش پارامتریک و هوازدایی کافی آن را نگه دارید، هم نیاز رگولاتوری را پاسخ داده‌اید، هم ریسک بیمار و هزینه‌های دوباره‌کاری را به حداقل می‌رسانید. به به‌روزرسانی‌های آیندهٔ استاندارد نیز چشم داشته باشید تا سیستم‌تان «همیشه به‌روز و قابل دفاع» بماند.
فهرست منابع «ISO 11135 (استریلیزاسیون با اتیلن‌اکساید)»
- ISO 11135:2014 — Sterilization of health-care products — Ethylene oxide — Requirements for the development, validation and routine control of a sterilization process for medical devices. صفحهٔ رسمی استاندارد در ISO. ISO
- ISO 11135:2014/Amd 1:2018 — Amendment 1: Revision of Annex E (Single batch release). توضیحات الحاقیه و بازبینی پیوست E در وب‌سایت ISO. ISO
- ISO/DIS 11135 — Draft under development. صفحهٔ «در دست تدوین» برای نسخهٔ جدید استاندارد (برای پیگیری به‌روزرسانی‌ها). ISO
- FDA Recognized Consensus Standard — ISO 11135:2014. صفحهٔ پایگاه استانداردهای اجماعیِ مورد شناسایی FDA (Extent of Recognition: Complete). FDA Access Data
- FDA — Sterilization of Medical Devices (overview). مرور رسمی FDA که به ISO 11135 و ISO 10993-7 برای استریلیزاسیون EO ارجاع می‌دهد. U.S. Food and Drug Administration
- ISO 10993-7:2008 — Biological evaluation of medical devices — Part 7: Ethylene oxide sterilization residuals. حدود مجاز باقی‌مانده‌های EO/ECH و روش‌های اندازه‌گیری. ISO
- ISO 10993-7:2008/Amd 1:2019 — Applicability of allowable limits for neonates and infants. الحاقیهٔ مربوط به حدود مجاز برای نوزادان و شیرخواران. ISO
- ISO 11138-2:2017 — Biological indicators for ethylene oxide sterilization processes. الزامات شاخص‌های زیستی ویژهٔ فرایند EO. ISO
- ISO 14937:2009 — Sterilization of health-care products — General requirements for characterization of a sterilizing agent and for the development, validation and routine control of a sterilization process. استاندارد مرجعِ الزامات عمومی برای عوامل استریل‌کننده و اعتبارسنجی فرایند. ISO
- FDA Recognized Consensus Standards — ISO 14937:2009. صفحهٔ شناسایی FDA برای ISO 14937 (پشتیبان الزامات عمومی اعتبارسنجی فرایند). FDA Access Data
نیاز به مشاوره دارید؟ با ما تماس بگیرید…
