برای امتیاز به این نوشته کلیک کنید!
[کل: 0 میانگین: 0]
تفاوت بین کنترل کیفیت (QC) و تضمین کیفیت (QA)
اگر بخواهیم یک محصول «همان‌طور که باید» و «همان‌طور که مشتری می‌خواهد» باشد، به دو بال نیاز داریم: تضمین کیفیت (QA) برای پیشگیری از خطا در طول فرایندها، و کنترل کیفیت (QC) برای شناسایی و اصلاح خطا در خروجی‌ها. اشتباه رایج این است که یکی را جایگزین دیگری بدانیم؛ درحالی‌که هر دو مکمل هم‌اند: QA کیفیت را می‌سازد، QC کیفیت را می‌سنجد.
فهرست محتوا
- تفاوت بین کنترل کیفیت (QC) و تضمین کیفیت (QA)
- تعریف کوتاه اما دقیق
- جدول مقایسه QA و QC
- مثال‌های عملی برای تمایز ذهنی
- نقش‌ها و مسئولیت‌ها (به‌صورت خلاصه)
- ابزارها و روش‌های کلیدی
- شاخص‌ها (KPI) که واقعاً به درد می‌خورند
- نقشهٔ راه استقرار در یک سازمان
- چک‌لیست سریع تمایز و اجرا
- پرسش‌های پرتکرار تفاوت بین کنترل کیفیت (QC) و تضمین کیفیت (QA)
- جمع‌بندی
- فهرست منابع
تعریف کوتاه اما دقیق
- QA – تضمین کیفیت: نظام و روش‌های مدیریت‌محور برای پیشگیری از خطا. شامل سیاست‌ها، رویه‌ها (SOP)، استانداردها، آموزش، ممیزی فرآیند، FMEA، مدیریت تغییر (MOC)، اقدام اصلاحی و پیشگیرانه (CAPA) و پایش فرایند (SPC).
- QC – کنترل کیفیت: فعالیت‌های عملیاتی برای کشف و تصحیح خطا در محصول/خدمت. شامل بازرسی ورودی و حین تولید، آزمون‌های عملکردی/شیمیایی/ابعاد، نمونه‌برداری پذیرشی، آزمون نرم‌افزاری (Unit/Integration/System)، گزارش عیب و ری‌ورک.
نکتهٔ کلیدی: QA «فرآیندمحور» و پیشگیرانه است؛ QC «محصول‌محور» و کاشف عیب است.
جدول مقایسه QA و QC
| محور مقایسه | QA – تضمین کیفیت | QC – کنترل کیفیت |
|---|---|---|
| هدف اصلی | پیشگیری از بروز نقص | شناسایی و اصلاح نقص |
| تمرکز | فرآیندها، روش‌ها، استانداردها، آموزش | محصول/خروجی، انطباق با مشخصات |
| ماهیت | مدیریتی و سیستماتیک | اجرایی و عملیاتی |
| زمان اثر | پیش از تولید/حین فرآیند | پس از تولید/در حین و انتهای فرآیند |
| مسئولیت | همهٔ سازمان (رهبری کیفیت) | تیم‌های بازرسی/تست (با مشارکت تولید/فنی) |
| نمونه فعالیت | تدوین SOP، ممیزی داخلی، FMEA، CAPA، آموزش | بازرسی ابعادی، آزمون عملکرد، تست نرم‌افزار، نمونه‌برداری |
| شاخص‌های رایج | نرخ انطباق فرآیندی، زمان بستن عدم‌انطباق‌ها، اثربخشی آموزش، Cp/Cpk | DPMO/PPM، درصد دوبارهکاری، First Pass Yield، نرخ برگشتی |
| ابزارهای آماری | SPC (کنترل فرآیند آماری) برای پایش پایداری/قابلیت فرآیند | SQC (کنترل کیفیت آماری) شامل نمونه‌برداری پذیرشی، تحلیل عیوب |
| ارتباط با V&V | زمینه‌سازی و نظام‌دهی برای Verification & Validation | اجرای Verification/Validation روی محصول/ویژگی |
| خروجی ملموس | نظام مدیریت کیفیت بالغ، روش‌های استاندارد، انضباط فرآیند | محصول/خدمت آزمون‌شده با گزارش بازرسی/تست |
| چرخهٔ عمر | سراسر چرخهٔ توسعه/ارائه خدمت | چرخهٔ بازرسی/آزمون |
| ریسک | کاهش احتمال وقوع نقص | کاهش احتمال عبور نقص به مشتری |
| هزینه | سرمایه‌گذاری پیشگیرانه | هزینهٔ کشف/اصلاح عیب |
| شعار ذهنی | «کار درست را از ابتدا درست انجام بدهیم.» | «مطمئن شو خروجی همان است که باید باشد.» |
توجه مهم دربارهٔ یک سوءتفاهم رایج:
گاهی می‌نویسند «QA = تایید (Verification)» و «QC = اعتبارسنجی (Validation)». در عمل، QA بستر و نظام انجام هر دو را فراهم میکند، و QC بخش بزرگی از فعالیت‌های V&V را اجرا میکند. بنابراین نسبت یک‌به‌یک و مطلق بین QA/QC و V&V وجود ندارد.
مثال‌های عملی برای تمایز ذهنی
در تولید (کارخانه)
- QA: تدوین نقشهٔ فرایند، تعیین گلوگاه‌ها، کالیبراسیون تجهیزات، آموزش اپراتورها، اجرای SPC روی ویژگی‌های بحرانی (CTQ)، ممیزی فرآیند و بستن CAPA.
- QC: بازرسی ورودی مواد، کنترل حین تولید (In-Process), آزمون نهایی، نمونه‌برداری پذیرشی (SQC)، جداسازی قطعات معیوب و ری‌ورک.
در نرم‌افزار/خدمات
- QA: تعریف Definition of Done، سیاست کدنویسی، Code Review Policy، چک‌لیست‌های PR، طراحی استراتژی تست، خودکارسازی گیت‌ها در CI/CD، ممیزی فرآیند اسکرام/کانبان.
- QC: اجرای Unit/Integration/System/E2E Tests، تست کاربر‌نهایی (UAT)، تست کارایی/امنیت، ثبت باگ، رگرسیون.
نقش‌ها و مسئولیت‌ها (به‌صورت خلاصه)
- مدیریت ارشد: سیاست کیفیت، تأمین منابع، فرهنگ‌سازی.
- واحد QA: طراحی و نگهداشت QMS، ممیزی، تحلیل ریشه‌ای (RCA), CAPA، آموزش.
- واحد QC/تست: برنامه‌ریزی و اجرای آزمون/بازرسی، مستندسازی نتایج، جداسازی و اقدام اصلاحی.
- عملیات/مهندسی/IT: اجرای فرآیندهای مصوب، همکاری در RCA و بهبود.
- تأمین‌کنندگان/همکاران: انطباق با الزامات و اشتراک داده‌های کیفیت.
ابزارها و روش‌های کلیدی
برای QA (پیشگیرانه)
SOP/WI، مدیریت ریسک (FMEA)، SPC و قابلیت فرآیند (Cp/Cpk)، مدیریت تغییر (MOC)، ممیزی داخلی، آموزش و صلاحیت، APQP/PPAP (در خودروسازی)، مدیریت اسناد، CAPA.
برای QC (کاشف عیب)
نمونه‌برداری پذیرشی (AQL)، آزمون‌های عملکردی/ابعاد/شیمیایی/الکتریکی، بازرسی چشمی، تست نرم‌افزار (Manual/Automated)، آنالیز پارتو عیوب، گزارش عدم انطباق (NCR).
شاخص‌ها (KPI) که واقعاً به درد می‌خورند
- QA: نرخ انطباق فرآیند، نرخ اجرای به‌موقع ممیزی‌ها، زمان بستن CAPA، Cp/Cpk، پوشش آموزش.
- QC: First Pass Yield، DPMO/PPM، نرخ دوبارهکاری و اسکرپ، Lead Time تست، چگالی باگ، نرخ برگشتی مشتری.
نقشهٔ راه استقرار در یک سازمان
- پایه‌گذاری QMS (همسویی با ISO 9001: سیاست، اهداف، نقشهٔ فرآیندها).
- استانداردسازی (SOP/WI برای فعالیت‌های بحرانی و کنترل تغییر).
- طراحی برنامهٔ QC (چه چیزی، کجا، چگونه و با چه معیارهایی تست/بازرسی شود).
- داده‌محوری: جمع‌آوری و تحلیل داده‌های SPC/SQC و تعریف KPI.
- حلقهٔ CAPA و بهبود مستمر (PDCA) با RCA مؤثر.
- حاکمیت آموزش و صلاحیت برای پایداری فرهنگ کیفیت.
- بازنگری مدیریت و بودجه‌گذاری مبتنی بر ریسک و ارزش.
چک‌لیست سریع تمایز و اجرا
- آیا فرآیندهای کلیدی مستند و پایش می‌شوند؟ → QA
- آیا کنترل‌های عملیاتی محصول مشخص و اجرا می‌شوند؟ → QC
- آیا SPC روی CTQها دارید؟ → QA
- آیا AQL و برنامهٔ نمونه‌برداری تعریف شده؟ → QC
- آیا CAPAها به‌موقع و اثربخش بسته می‌شوند؟ → QA
- آیا First Pass Yield و DPMO را ماهانه پایش می‌کنید؟ → QC
پرسش‌های پرتکرار تفاوت بین کنترل کیفیت (QC) و تضمین کیفیت (QA)
۱) آیا میتوان فقط با QC کیفیت را تضمین کرد؟
خیر. QC صرفاً «غربال» میکند. بدون QA، نرخ تولید عیب بالا میماند و هزینهٔ دوبارهکاری/اسکرپ سر به فلک میکشد.
۲) آیا QA یعنی «کاغذبازی»؟
QA یعنی انضباط فرآیند و پیشگیری مبتنی بر داده. مستندسازی حداقلیِ هوشمند، سرعت و اطمینان را بالا می‌برد.
۳) در استارتاپ نرم‌افزاری کوچک از کجا شروع کنیم؟
با چند سیاست سبک: Definition of Done، Code Review اجباری، تست‌های خودکار حیاتی، CI ساده، ثبت باگ و RCA کوتاه. بعد تدریجاً گسترش دهید.
۴) نسبت هزینهٔ QA و QC چگونه بهینه می‌شود؟
با تحلیل ریسک و داده: هر جا هزینهٔ پیشگیری کمتر از هزینهٔ کشف/اصلاح و خسارت مشتری است، سرمایه را به QA ببرید؛ در نقاط بحرانیِ محصول، QC را تقویت کنید.
جمع‌بندی
- QA کیفیت را در فرآیند می‌کارد و از بروز عیب پیشگیری میکند.
- QC کیفیت را در محصول می‌سنجد و عیب را کشف/اصلاح میکند.
- برندهٔ واقعی کسی است که هر دو را «هوشمندانه» و «داده‌محور» پیاده کند.
فهرست منابع
- ISO 9000:2015 — مبانی و واژگان سیستم‌های مدیریت کیفیت. ISO
- ISO 9001:2015 — الزامات سیستم مدیریت کیفیت (به‌همراه Amendment 1:2024 درباره تغییرات اقدام اقلیمی). ISO+1
- ISO 19011:2018 — راهنمای ممیزی سیستم‌های مدیریت (راهنمای اصول ممیزی، برنامه‌ممیزی و صلاحیت ممیزان). ISO+1
- ASQ — «Quality Assurance vs Control» (تعاریف و تمایز QA/QC در منابع انجمن کیفیت آمریکا). ASQ
- ASQ Quality Glossary — مدخل‌های مرتبط با QA/QC و اصطلاحات پایه. ASQ
- ANSI/ASQ Z1.4 (R2018) و Z1.9 (R2018) — نمونه‌برداری پذیرشی بر اساس ویژگی‌ها و متغیرها. ASQ+2ASQ+2
- ISO 2859-1 — طرح‌های نمونه‌برداری پذیرشی بر اساس AQL (بازبینی و تأیید 2020). ISO
- AIAG SPC Manual / SPC-3 — راهنمای کنترل فرایند آماری در صنعت خودروسازی. aiag.org+2aiag.org+2
- Montgomery, D.C. — Introduction to Statistical Quality Control (Wiley؛ مرجع کلاسیک SPC/SQC). WileyWiley Online Library
- ISTQB Glossary — تعاریف «Verification» و «Validation» برای حوزه نرم‌افزار. ISTQB Glossaryistqb-glossary.page
- ISO/IEC/IEEE 90003:2018 — راهنمای کاربرد ISO 9001:2015 در نرم‌افزار (هم‌سوسازی رویکرد فرایند/PDCA/ریسک‌محور). ISO+1
- ISO 9000 family overview — نمای کلی خانواده استانداردهای 9000 و پیوندهای مرتبط. ISO
- مستند «Documented Information» در ISO 9001 — راهنمای رسمی مستندسازی در QMS. ISO
- FDA — اصلاح مقررات کیفیت تجهیزات پزشکی: QMSR (بازنگری Part 820؛ هم‌راستاسازی با ISO 13485)، جهت شناخت نقش‌های سیستمی QA/QC در صنایع تنظیم‌شده. U.S. Food and Drug Administration
- FDA CDRH — Design Control Guidance for Medical Device Manufacturers (ارتباط طراحی/QA با الزامات سیستم کیفیت). U.S. Food and Drug Administration
برای امتیاز به این نوشته کلیک کنید!
[کل: 0 میانگین: 0]
